شپش در دانش آموزان، مسئولیتش با کیست؟

همه ساله با آغاز سال تحصیلی و اوج گیری فعالیت مدارس و مهدهای کودک، یکی از مسائل بهداشتی مهمی که شایع می شود، مساله آلودگی با «شپش» است. آلودگی با شپش سر اگرچه بیماری حادی محسوب نمی شود ، اما در بسیاری از والدین، کودکان و مسئولین نگهداری کودکان در مدارس و مهدهای کودک، نگرانی ایجاد می کند. بسیاری از والدینی که با آلودگی شپش سر فرزندان شان مراجعه می کنند، نگرانند همراه با احساس گناه و در حال محکوم کردن همکلاسی، دوستان یا مدیران مهدهای کودک و مدارس. این در حالیست که ابتلا به شپش ناشی از ضعف بهداشتی نبوده و در کشورهای توسعه یافته و در جوامع حساس بر روی مسائل مربوط به بهداشت هم بکرات دیده می شود.

شپش چیست؟

شپش ها حشراتی پهن و بدون بال هستند که موهای سر، بدن یا ناحیه کشاله ران را درگیر می کنند. آلودگی هریک از نواحی سر، بدن و ناحیه تناسلی با یک نوع خاص از شپش ایجاد شده و آلودگی این نواحی با یکدیگر ارتباطی ندارد. شپش ها به پوست می چسبند و از خون انسان تغذیه کرده و بر روی ساقه مو تخم گذاری می کنند. تخم شپش رِشک (Nits) نام دارد. رشک ها تخم های سفت، سفید و بیضوی شپش هستند که در فاصله یک سانتی متری پوست به ساقه موها می چسبند. شپش سر هیچ بیماری شناخته شده ای را منتقل نمی کند.

میزان شیوع شپش

میزان شیوع شپش در جوامع مختلف دنیا اعم از توسعه یافته یا در حال توسعه بسیار بیشتر از آن چیزیست که بیشتر مردم تصور می کنند. در ایران مطالعه ای بر روی دانش آموزان ۱۲ دبستان شهری وجود شپش یا رشک آن را در ۸/۶درصد دانش آموزان نشان می داد که شامل ۱۳درصد از دانش آموزان دختر و ۷/۰درصد از دانش آموزان پسر می شد. در سایر کشورها نیز آمارهای تکان دهنده ای مشاهده می شود. مثلا در کشور استرالیا آمار ۱۳درصد و در کشور برزیل آمار حدود ۳۰درصد آلودگی دانش آموزان گزارش شده است. سالانه در کشور امریکا حدود نیم میلیارد دلار برای تشخیص و درمان آلودگی با شپش هزینه می شود.

تشخیص آلودگی با شپش

در گذشته تشخیص شپش با والدین و مسئولین بهداشت مهدها و مدارس بود و با داروهای بدون نسخه درمان می شد. ولی بسیاری از مواردی که توسط والدین و معلمین بهداشت به عنوان شپش تلقی می شوند، شوره سر، قطرات اسپری مو ، پوسته سر و حشرات دیگری مثل شته هایی هستند که زمان جابجایی در فضای آزاد با باد روی موهای فرد گیر کرده اند.

روش اصلی تشخیصی مشاهده تخم، لارو و شپش بالغ با چشم مسلح (زیر میکروسکوپ آزمایشگاه) است. تخم ها در ناحیه یقه و پس گردن و پشت گوش ها که اغلب یک سانتی متر با پوست سر فاصله دارند، قابل رویت هستند. یک قاعده کلی این است که تخم هایی که بالاتر از یک سانتی متر از پوست سر قرار دارند، زنده نبوده و قابل سرایت نیستند.

آلودگی با شپش می تواند با خارش یا بدون خارش باشد. گاهی غدد لنفاوی پشت گردن بزرگ و متورم می شوند و بندرت ممکن است درگیری مژه ها هم مشاهده شوند. ولی در بسیاری از موارد نیز درگیری با شپش کاملاً بدون علامت است و تشخیص تنها با مشاهده شپش ها یا رشک های آنها صورت می گیرد. بنابراین بهتر است که والدین کودکان به صورت دوره ای موهای فرزندان خود را وارسی کنند.

شپش چگونه انتقال پیدا می کند؟

بیشترین نحوه انتقال شپش تماس مستقیم با فرد آلوده است. ولی با احتمال کمتر با استفاده از شانه، برس ، هدفون و کلاه فرد هم دیده می شود. شپش سر نمی پرد و فقط می خزد. اما ممکن است در زمان شانه کردن مو شپش ها تا فاصله یک متر پرتاب شوند. انتقال از طریق بالش مشترک نیز بسیار ناشایع است. چرا که بالش فرد آلوده کمتر از چهار درصد موارد آلوده می شود. با این حال شست وشوی رویه ی بالش ها و ملحفه های فرد مبتلا با دمای بسیار بالا توصیه می شود.

دخترها بیشتر از پسرها به شپش سر مبتلا می شوند و سن شایع ابتلا به شپش در کشور ما ۲ تا ۱۳ سال است.

درمان آلودگی با شپش

درمان شپش را می توان به دو دسته درمان های خانگی و درمان های دارویی تقسیم کرد. در هر دو حالت باید درمان تکرار شود تا شپش هایی که بعداً از تخم خارج می شوند را نیز شامل شوند.

درمان های خانگی شامل مالیدن وازلین، سس مایونز یا سایر پمادهای چرب به پوست سر و پوشاندن آن با کلاه در طول شب است. در این حالت شپش ها خفه می شوند ولی پاکسازی نمی شوند. این روش ها را باید هر هفته به مدت چهار هفته تکرار کرد.

درمان های دارویی شامل استفاده از داروهای خوراکی و شامپوهای ضد شوره می باشد. شامپوها و کرم های تقویت شده ی پیرترین و نیز محلول پرمترین ۱% را می توان بدون نسخه تهیه کرد. در صورت شکست درمان پرمترین ۵% توسط پزشک تجویز می شود که در طول شب روی موها باقی مانده و از کلاه حمام استفاده می شود.

شامپوی لیندان درمان دیگر تجویزی توسط پزشک است که کافیست تنها پنج دقیقه روی سر بماند.

تنها دارویی که هم شپش و هم تخم ها را از بین می برد، لوسیون مالاتیون ۵% است که باید ۱۲-۸ ساعت روی سر بماند و در موارد مقاوم به درمان استفاده می شود.

همه ی داروهای مصرفی در درمان شپش سر باید یک هفته بعد تکرار شوند چرا که تخم ها در درمان قبلی از بین نرفته اند و تا هفته بعد از تخم بیرون می آیند.

داروهای خوراکی نیزدر درمان شپش وجود دارند که باید ۱۰ روز بعد تکرار شود.

بهتر است برای شستن سر کودک مبتلا از سینک دست شویی استفاده شود تا از انتقال شپش به سایر قسمت های بدن او جلوگیری شود. همچنین باید برای پاکسازی سر از تخم های شپش، می توان از شانه های دانه ریز در حالی که سر با محلول ۵۰% سرکه آغشته شده است، استفاده کرد.

اطرافیان فرد مبتلا چه باید بکنند؟

اغلب توصیه می شود که اعضای خانواده فرد مبتلا نیز توسط شامپوها یا محلول ها درمان شوند. ولی در مورد همکلاسی ها و افرادی که ارتباط مستقیم پوست سر به سر در آنها وجود ندارد، توصیه ای نمی شود. جلوگیری از مدرسه رفتن فرد آلوده پس از درمان اولیه نیاز نیست و تراشیدن کامل موها از محل رویش آنها به دلیل آثار مخرب روحی در کودک و والدینش توصیه نمی شود.