کمبود توجه کودکان، درمان با دارو ممکن است؟

استفاده از دارو برای درمان اختلال کمبود توجه، روش تازه‌ای نیست و در سال ۱۹۷۳ دکتر چارلز بردلی، بنزادراین را که دارویی محرک است، برای کودکانی تجویز کرد که التهاب ویروسی مغز در آن‌ها رو به بهبود بود. این دارو، بیش فعالی آن‌ها و نیز حواس‌پرتی‌شان را کاهش داد.
داروهایی که امروزه برای درمان اختلال کمبود توجه به کار می‌روند، مؤثر و بی‌خطر هستند. بین 70 تا 80 درصد از کودکان و نوجوانانی که به‌وسیلۀ داروهای محرک تحت درمان قرارگرفته‌اند، بهبود را نشان می‌دهند.
باید توجه داشته باشیم که ما دربارۀ کودکانی صحبت می‌کنیم که تشخیص درستی در مورد آن‌ها داده‌ شده است و منظور ما کودکانی نیستند که صرفاً در جنب‌وجوش‌اند یا کمی حواس‌پرت هستند و پزشک برایشان دارو تجویز می‌کند و یا همچنین کودکی که آموزگارش به دلیل حواس‌پرت بودن او، به والدینش پیشنهاد می‌کند که ریتالین به او بدهند.
تجویز دارو فقط برای آن دسته از کودکان مناسب است که تحت ارزیابی چند زمینه‌ای قرارگرفته‌اند و به‌درستی تشخیص داده‌شده است که اختلال کمبود توجه دارند و درعین‌حال، همۀ این کودکان نیز به دارو نیاز ندارند.
داستان‌های بی‌اساس بسیاری دربارۀ استفاده از دارو برای اختلال کمبود توجه وجود دارد. عمده‌ترین آن‌ها این است که داروهای محرکِ استفاده‌شده، دارای تأثیری متضاد هستند: یعنی دانش آموزان را آرام می‌کنند. برعکس، داروهای محرک، تولید ناقل‌های عصبی را در مغز افزایش می‌دهند. این دسته از داروها، یادگیری را افزایش نمی‌دهند؛ بلکه فقط دانش‌آموز را برای یادگیری آماده می‌سازند.
دکتر لری سیلور یک مجموعۀ سه مرحله‌ای را پیشنهاد می‌کند:
گروه یک
متیل فنیدیت - ریتالین - دکستروآمفتامین - دکسدرین - پمولین - سیلرت
گروه دو
ایمیپرامین - توفرانیل - کلونیدین - کاتاپرز - بوپروپریون - ولبوترین - آمیتریپتیلین - اِلاویل
گروه سه
تیوریدازاین - مِلاریل - کاربامازپین - تِگرِتول - لیتیوم
گروه یک، داروهای محرک هستند. اگر مؤثر نباشند، دانش‌آموز باید از داروهای گروه دو استفاده کند که ضدافسردگی هستند. گروه سه که آرام‌بخش هستند، مختص آن دسته از کودکانی است که به گروه یک یا دو پاسخ نمی‌دهند. این موضوع در مورد ۲۰ الی ۳۰ درصد از افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه که نیاز به دارو دارند، صدق می‌کند. باید توجه داشت که همۀ کودکان هم، به گروه سه پاسخ نمی‌دهند.
والدین باید تأثیر این داروها را از نزدیک و با دقت در مدرسه و نیز در خانه، از طریق سنجش رتبه‌بندی رفتار نظارت کنند. اگر پزشک شما این کار را ترغیب نمی‌کند، احتمالاً پزشک خوبی انتخاب نکرده‌اید.
همۀ داروها عوارض جانبی دارند. دربارۀ این موضوع، به‌طور کامل با پزشکتان گفتگو کنید و به یاد داشته باشید که دارو، اختلال کمبود توجه را درمان نمی‌کند؛ بلکه به نظر می‌رسد شیوه‌ای که دارو با مداخله‌های درمانی در خانه و مدرسه ترکیب می‌کند، با موفقیت بیشتری همراه باشد.

پرسش‌هایی در مورد دارو
موارد زیر، پرسش‌هایی است که معمولاً در مورد مدیریت دارویی کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه پرسیده می‌شود و توسط سازمان کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه (CHAAD) و آکادمی روان‌پزشکی کودکان و نوجوانان آمریکا گردآوری‌شده است.
داروهای محرک روانی نظیر دکسدرین، ریتالین و سیلرت چگونه مفید واقع می‌شوند؟
۷۰ تا ۸۰ درصد کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه، پاسخی مثبت به داروهای محرک روانی نشان می‌دهند. چگونگی کارکرد دقیق این داروها هنوز شناخته‌نشده است. بااین‌حال، فواید آن‌ها برای کودکان می‌تواند کاملاً چشمگیر باشد و هنگام نیاز به تمرکز، تأثیر خود را بیشتر نشان می‌دهند.
در کلاس درس، رفتار کاری و تکمیل تکالیف تعیین‌شده افزایش می‌یابد؛ نوع برخورد با همسالان و آموزگار بهبود می‌یابد و رفتارهای مزاحم (بلند صحبت کردن، درخواست توجه، از جا بلند شدن، سرپیچی از دستورالعمل‌ها و شکستن قوانین) کاهش می‌یابند.
باید میزان مشخص دارو برای هر کودک تعیین شود. عموماً هرچه میزان دارو بیشتر باشد، تأثیر و نیز عوارض جانبی آن بیشتر است. برای آنکه از میزان مناسب مطمئن شوید، باید نظارت منظم در سطوح متفاوت انجام شود. ازآنجاکه هیچ راهکار قطعی وجود ندارد که نشان دهد کودک چه مدت دارو مصرف کند، باید دارو را در دوره‌های متفاوت امتحان کرد تا نیاز مستمر تعیین شود.
سنجش‌های رتبه‌بندی رفتار، آزمون عملکرد مداوم در انجام تکالیف و نیز گزارش خود کودک، اقدامات مفیدی هستند؛ اما معیارهای خطاناپذیر پیشرفت محسوب نمی‌شوند. به‌رغم داستان‌های بی‌اساس، اغلب در نوجوانان مبتلا به اختلال کمبود توجه، پاسخی مثبت به داروهای محرک دیده می‌شود؛ بنابراین وقتی‌که کودک به سن نوجوانی می‌رسد، در صورت نیاز به دارو، استفاده از آن نباید قطع شود.
عوارض جانبی معمول در داروهای محرک روانی کدم‌اند؟
کاهش اشتها، کاهش وزن و مشکلاتی در خوابیدن، رایج‌ترین عوارض هستند. کودکانی که با داروهای محرک درمان می‌شوند، شاید زودرنج شوند و نسبت به انتقاد یا مخالفت حساس‌تر شوند. افسردگی و تمایل به گریستن نیز گهگاه مشاهده‌شده است.
بارز یا بدتر شدن تیک عصبی نیز یکی از تأثیرات نادر داروهای محرک است. در برخی موارد، این موضوع شامل اختلال تورت می‌شود. عموماً این تیک زدن‌ها با ادامه نیافتن محرک، کاهش‌یافته و یا ناپدید می‌شوند مگر در موارد اختلال تورت.
اگر اختلالات دیگری نظیر افسردگی، سوءمصرف دارو، بدرفتاری، تیک یا اختلالات روحی همزمان وجود دارد، در تجویز داروهای محرک برای نوجوانان باید محتاط بود.
به نظر می‌رسد که یکی از عوارض جانبی یعنی کاهش رفتارهای خودانگیخته، مربوط به میزان دارو باشد و می‌تواند با کاهش میزان دارو یا جایگزین کردن محرکی دیگر کاهش یابد. به همین شکل، کم شدن رشد قد و افزایش وزن کودکان در مورد داروهای محرک به اثبات رسیده است که با قطع مصرف دارو، هر دو مورد به حالت طبیعی خود بازمی‌گردند.
بنا بر گزارش‌ها، استفادۀ بیش‌ازحد دارو در کارکرد ادراک و هوشیاری نقص ایجاد می‌کند. کودکان شاید در انجام تکالیفشان توجه کنند؛ اما عملکرد تحصیلی آن‌ها ممکن است آسیب ببیند. احتمال دارد برخی کودکان با مصرف بیشتر داروهای محرک، آنچه را که پدیدۀ بازگشت نام دارد تجربه کنند که شامل تغییر احوال، زودرنجی و افزایش علائم همراه با اختلال است. این مورد با شدتی متفاوت و طی آخرین ساعات بعدازظهر یا شب، وقتی‌که میزان دارو در خون کاهش می‌یابد، روی می‌دهد. به‌این‌ترتیب شاید اندکی افزایش میزان دارو در آخرین ساعات بعدازظهر یا کاهش میزان داروی ظهر لازم باشد.
در مورد کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه که به دارو واکنش خوبی نشان نمی‌دهند، چه باید کرد؟
برخی کودکان یا نوجوانان مبتلا به اختلال کمبود توجه، به داروهای محرک روحی یا داروهای ضدافسردگی سه‌گانه واکنش رضایت بخشی نشان نمی‌دهند. کودکانی که واکنش نشان نمی‌دهند، شاید علائم شدید اختلال کمبود توجه یا مشکلات دیگری علاوه بر اختلال کمبود توجه داشته باشند و یا به دلیل عوارض جانبی گفته‌شده، قادر به تحمل داروهای خاصی نباشند. در چنین مواردی، مشاوره با روان‌پزشک کودکان و نوجوانان مفید واقع می‌شود.
دارو در مدرسه باید چند وقت یک‌بار به کودکی که دچار اختلال کمبود توجه است، داده شود؟
ازآنجاکه دورۀ فعالیت مؤثر ریتالین و دکسردین - که رایج‌ترین داروهای محرک روحی مورداستفاده هستند - حدود چهار ساعت است. اغلب یک دُز ثانویه در مدرسه لازم است. خوردن دُز دوم دارو هنگام ظهر، کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه را قادر می‌سازد که به‌گونه‌ای مؤثر تمرکز کند؛ رفتار مناسبی در مدرسه داشته باشد و بازدهی تحصیلی داشته باشد. اما دُز ظهر را می‌توان گاهی برای کودکانی که برنامۀ تحصیلی بعدازظهر آن‌ها نیازمند توجه نیست، حذف کرد.
برخی داروهای محرک روحی، اس. ار. ریتالین و سیلرت در دوره‌های طولانی‌تری (هشت تا ده ساعت) مؤثرند و می‌توانند به عدم لزوم دُز ظهر کمک کنند. داروهای ضدافسردگی برای درمان اختلال کمبود توجه، معمولاً صبح و در ساعات بعدازظهر، بعد از مدرسه یا شب استفاده می‌شوند.
به یاد داشتن این نکته مهم است که اختلال کمبود توجه، فراتر از یک مشکل تحصیلی است. این اختلال، مشکلی است که اغلب مانع از یادگیری فعالیت‌های سازندۀ اجتماعی در کنار همسالان و فعالیت‌های ورزشی است.