بازی پانتومیم و افزایش خلاقیت کودکان

را می توان جزء جدانشدنی هر هنری دانست از جمله هنر نمایش. از هنر نمایش نیز می توان به نمایش خلاق اشاره کرد که براساس بازی نمایشی بوجود می آید و یک شکل طبیعی نمایش برای کودکان است.درحقیقت نام دیگر نمایش خلاق را می توان نمایش غیر رسمی دانست که در آن صحنه ای وجود ندارد و اعمال و گفتار کودکان بداهه شکل می گیرد.مربی با کودکان حرف می زند تا نظرهای آنها شکوفا شود.این نظرها در تمرینها و بازیهای نمایشی پرورش می یابد. در اصل مربی نقش راهنما را ایفا میکند.

در نمایش خلاق تفاوتی بین بازیگران و تماشاچیان وجود ندارد، وقتی گروهی از کودکان صحنه ای را بازی می کنند، دیگران تماشا می کنند و اغلب با ایجاد صداهای لازم در نمایش شرکت می کنند،در بازی بعدی جای این دو گروه عوض می شود و در نهایت کودکان و مربی راههایی را برای بهتر شدن نمایش پیشنهاد می دهند.
هدف نمایش خلاق فراهم آوردن تجربه ای خلاق و ارزشمند برای کودکان است که در آن می توان مسائل آموزشی و پرورشی بسیاری را با ظرافت هرچه تمام جای داد.
توجه به این نکته ضروری است که کودکان اجرا را بسیار دوست دارند، بعد از آنکه مدتی با یگدیگر کار و نسبت به نمایش خود احساس آرامش کردند، می توانند آنرا برای گروهی از کودکان و حتی بزرگسالان اجرا کنند. در حقیقت نمایش خلاق را می توان یکی از پایه های تئاتر رسمی به حساب آورد .
در نمایش خلاق تأکید ما بر خلاقیت است، بنابراین برای طراحی دورۀ آموزشی آن نیز باید یک طرح کاملاً خلاقانه در نظر گرفته شود ، با وجود قدمهای دقیقی که برای ارایۀ آن وجود دارد توجه داریم این برنامه قابل انعطاف باشد، برای تغییرات و پیشرفتهایی که توسط گروه یشنهاد می شود، همیشه باید جایی در نظر گرفته شود. برای تنظیم و ارایۀ آن نیز توجه به سن افراد گروه،اولین قدم است که براساس آن محتوای برنامه شکل می گیرد، چون هر گروه سنی در شرایط خاصی از رشد همه جانبه( ذهنی، جسمی، اجتماعی،هیجانی و ...) قرار دارند که این شرایط، پایه و اساس تمرینها و فعالیتهای موجود است.

روش های نمایش خلاق
حرکات ریتمیک
برای اغلب گروه ها حرکت ساده ترین راهِ آغاز است و نوع حرکت بر اساس نوع گروه تعیین می شود.
هرگونه حرکات بدنی مثل انواع راه رفتن: راه رفتن معمولی، راه رفتن با طناب فرضی که به سر ، بینی، شکم، لگن، زانو و پنجه های پا بسته شده است.
راه رفتن حیوانات: از بچه ها می خواهیم نشان دهند هر حیوانی چطور راه می رود.
راه رفتن آدمهای مختلف، شخصیتهای مختلف، راه رفتن در سنین مختلف زندگی، راه رفتن با پای شکسته، راه رفتن با دست چسبیده به بدن، راه رفتن روی شن، راه رفتن روی شیشه، راه رفتن با وزنه ، راه رفتن تند، راهپیمایی، ایستادن، دویدن، پریدن و . . .
در ابتدا تمام افراد گروه باهم حرکات را انجام می دهند تا شرایط لازم برای ایجاد اعتماد به نفس و از بین رفتن کم رویی و خجالت بین کودکان فراهم شود. کم کم تمرین ها را گسترش می دهیم تا جایی که هر کودک به تنهایی توان انجام حرکات و حتی بیان دیالوگها را بدست آورد.
برای ایجاد حرکات مختلف می توانیم از ریتم ها و ضرب آهنگهای مختلف و متفاوتی استفاده کنیم ، برای ایجاد ریتم و ضرب آهنگ هم می توان از وسایل و ابزار مختلف نظیر دستگاه پخش موسیقی یا ابزارهای سادۀ ساخت صدا که مخصوص کودکان است نظیر دایرۀ زنگی- طبل- چوبهای صدادار- خاش خاشک- دّقک- قاشقک- سنچ- مثلث - زنگوله ها و ... استفاده کرد.
تهیه و ساخت این وسایل با کمی دقت و صبر و توجه به مواد دور ریز پیرامون، توسط خودِکودکان،امکان پذیر است.
برای ایجاد حرکات ریتمیک می توان از بازیهای نمایشی و آوازی که بسیار مورد پسند و پذیرش کودکان است نیز بهره جست. بازیهایی نظیر عموزنجیرباف- گرگم وگله می برم - ماه تی تی کلاه تی تی- گنجشک و پنبه دونه- قربون دستت عمو جون و . . .
اساتید برجستۀ کار کودک مانند افسانه شعبان نژاد و اکرم قاسم پور و مرحوم حمید عاملی در این زمینه آثار ارزشمندی را از خود به جای گذاشته اند که منابع ارزشمندی برای کار با کودک به حساب می آیند.
پانتومیم
پانتومیم از همان مراحل اولیۀ نمایش خلاق آغاز می شود و شباهت زیادی با حرکات ریتمیک دارد با این تفاوت که در آن برای بیان موضوع و احساسات فقط از حرکت استفاده می شود بدون بکارگیری کلام. برای ارایۀ آن حتی می توان از هیچ موسیقی و صدایی استفاده نکرد.
پانتومیم را میتوان با اعمال سادۀ انفرادی، خلق تصویر با بدن، و پانتومیم روایی یعنی روایت داستان با بازی و بدون استفاده ازکلام، به کار گرفت.در اینجا هم بسته به موقعیت و سن افراد گروه می توان از آشناترین اعمال و ساده ترین آنها شروع کرد. برای نمونه تمرینهای زیر ارایه می شود:
سفر با اتوبوس-گفتگوی تلفنی- تماشای تلویزیون- بریدن درخت- نخ کردن سوزن- دِرو کردن- مورچه ای که دنبال غذاست- نان پختن- میوه چیدن از درخت- بوی دود و کشف آتش- کمک به کور- بازی با توپ خیالی- راه رفتن در شن، روی شیشه، با پایی شکسته- ساختن شکلهای هندسی( مثلث، مربع، دایره و . . . ) در فضا- بدن شما بادکنکی است که کم کم باد می شود و در یک آن خالی می شود. مسواک زدن- بستن بند کفش و ....
برای ارایۀ تمرینها می توانیم از طرح و نظر کودکان نیز استفاده نماییم.

شخصیت سازی
در بازیهای ابتدایی کودکانه، کودک خود را به جای تمام آدم ها، حیوانات، و اشیا تصور می کند بازیهای ابتدایی کودکان اساس شخصیت سازی در نمایش است. این همزاد پنداری نه تنها در ارائه نمایش بسیار کمک کننده است، بلکه در زندگی واقعی کودک نیز تأثیر مهم و بسزایی دارد، از این طریق کودک با مردمان مختلف ( از نظر شخصیتی و صنفی و .... ) آشنا می شود،که این شناخت برای زندگی آیندۀ او بسیار ارزشمند است.
همچنین هر کدام از این شخصیتها در شرایط و موقعیتهای مختلف بررسی و تحلیل می شوند، آشنایی با این شرایط و موقعیتها نیز برای کودکان لازم و ضروری است زیرا این شناخت و آشنایی در بزرگسالی برای انتخاب مسیر و برخوردهای درست در زندگی ، راهنمای خوبی برای آنها خواهد بود. برای کسب این مهارت روش بعدی که در نمایش خلاق بکار می رود بسیار مؤثر است.
بداهه پردازی
در نمایش خلاق گفتار بداهه که در لحظه ساخته می شود، به جای کلام نوشته و حفظ شده استفاده می شود. برای بداهه پردازی خوب، کودکان نیاز دارند شخصیتی را که بازی می کنند، به طور کامل بشناسد. مربی، کودک را راهنمایی می کند تا چگونگی حرکت و نوع صدایی که شخصیت می تواند داشته باشد را پیدا کند همچنین برای بداهه پردازی، لازم است بررسی شود آن شخصیت در موقعیت های تعیین شده چه می گوید.
بعضی از تمرین های ساده که در آن حرکت و گفتار ترکیب می شوند، باید در مراحل ابتدایی کلاسهای نمایش خلاق انجام شود.
در مورد کودکان خجالتی یا خیلی کوچک پانتومیم پیش از گفتار انجام می شود.
در بکارگیری این روشها می توان به نکات اساسی زیر اشاره کرد :
۱) با توجه به شرایط هر گروه سنی، تغییرات لازم در آنها اعمال می شود.
2) هر کدام از این روشها را می توانیم بطور جداگانه بررسی کنیم اما در تمرین ها، آنها یکدیگر را کامل کرده و با ترکیب های متفاوت مورد استفاده قرار می گیرد.
۳) این روشها را می توان بنا به موقعیت و سن شرکت کنندگان از ساده تا پیچیده انتخاب و کار کرد.
4) در بکارگیری این روشها تأکید ما بر مفرّح بودن و ایجاد فضایی مناسب برای احساس امنیت روانی است ، که در سایۀ این امنیت، حس پیوستگی گروه شکل می گیرد.
۵) اهمیت دیگر این روشها را می توان در سازمانده بودن آنها دانست، وجود این ویژگی ما را یاری می کند تا محتوای روشهای موجود را طبقه بندی کرده و آنها را بر اساس پیشرفت و مهارت افراد گروه در طول کار، از آسان به مشکل ارایه دهیم.
6) بکارگیری این روشها برای گروه کودکان باید به نحوی مطلوب ، مورد پسند و قابل پذیرش و فهم صورت گیرد که انجام موفقیت آمیز آنها را برای کودکان امکان پذیرکند .

نکات مهم در اجرای نمایش خلاق
در ابتدا تمام کودکان در یک گروه واحد در تمرینهایی مانند پانتومیم و گفتارهای کوتاه شرکت می کنند، انجام چنین تمرین گروهی باعث ایجاد فضای شادی می شود که در آن بچه ها احساس امنیت و راحتی می کنند و اعتماد به نفسشان برای اریۀ کار بالا خواهد رفت در اینصورت است که می توانیم یک گروه بزرگ را به گروههای کوچک تر تقسیم کرده و هر کدام تصمیم می گیرند چه شخصیتی باشند و چه کاری انجام دهند. این گروه ها در اطراف اتاق پخش می شوند تا صحنه هایی را تمرین کنند، صحنه هایی مثل مادری که سعی می کند بچه هایش را بخواباند، آدم هایی که از یک دستفروش پر حرف خرید می کنند و . . . هر گروه کودک می تواند صحنه اش را برای تمام گروه بازی کند.
ابتدا گروه های کودکان موضوعهای متفاوتی را که هیچ ارتباطی باهم ندارند ، تمرین و ارایه می دهند،در این قسمت تنوع موضوع و روشهای مختلفی که هر گروه برای ارائه کارش درنظر می گیرد برای کودکان جذابیت خاصی خواهد داشت. انتخاب این موضوع ها را نیز می توان بعهدۀ خود کودکان گذاشت.
در نهایت مربی می تواند داستان نمایشی را بطور واحد در اختیار کودکان قرار دهد و در اصل گروه کودکان بعد از تمرینهای خود بهم پیوسته و یک نمایش واحد را ارائه دهند.
در هر مقطع سنی و هر برنامۀ نمایش خلاق، انگیزش بسیار مهم است. انگیزش نه تنها برای ایجادعلاقه برای پانتومیم،حرکات ریتمیک یا یک بازی مهم است بلکه برای ایجاد فضای نمایش خلاق نیز لازم است. موارد متعددی می تواند برای ایجاد انگیزش بکار روند. برای مثال اتفاقی که در تعطیلات افتاده است، وسیلۀ جالبی که مربی برای ایجاد علاقه به داستانی خاص انتخاب می کند، عکس هایی از انسانها یا حیوانات که کارهای متفاوتی انجام می دهند، صداها یا ابزارهای موسیقی، کاری که یکی از افراد گروه انجام داده است و می خواهد برای دیگران تعریف کند و . . . تمرینات بدنی، حرکات ریتمیک، پانتومیم یا صحنه های کوتاه بداهه سازی نیز برای ایجاد انگیزش مناسب هستند.
توجه به این نکته ضروری است که نمایش خلاق با سرعت و عجله پیش نمی رود و برای اعضای گروه در کنار هم جلسه های معینی، برای کار کردن و فکر کردن برگزار شود.تشکیل این جلسات و زمانیکه به آن اختصاص داده می شود درست مانند مدّت زمانی است که برای مهارت در درس ریاضی لازم است. بهتر است نمایش خلاق در کودکستان آغاز شود و در طول سال های تحصیلی ادامه یابد، البته نمایش خلاق در هر سنی می تواند شروع شود و به یاد داشته باشیم که دیر انجام شدن آن بهتر از هرگز انجام نشدن است.
گروه های مبتدی با هر مقطع سنی باید در آغاز با حرکات ریتمیک، پانتومیم و ساختن داستان های ساده شروع بکار کنند و در ادامه، بتدریج به شخصیت پردازی و بازی نمایش بپردازند.
کار مربی هم هدایت کودکان برای شکوفایی ایده ها و فکرهای آنها برای طراحی و دادن فرصت به آنها برای بازی بدون وقفه یک صحنه از نمایش است. مربی باید به اندازه ای کار کند تا کودک بتواند شخصیتِ خودش را به خوبی بازی کند ولی تقلید نکند، آنها را جداگانه تشویق کند و از آنها بخواهد به روش خودشان بازی کنند.این مسئله بخصوص در جلسه های اول نمایش خلاق بسیار مهم است.
وجود فضا و جایی که کودکان بتوانند آزادانه حرکت کنند، با سازهای موسیقی کار کنند، داد بزنند، بخندند یا هر تلاشی که لازم است انجام دهند تاثیر مثبتی در پیشرفت کار دارد.
توسط نمایش خلاق می توان مفاهیم ارزنده ای را که فراگیری آنها برای کودکان لازم و ضروری است با روشی دلچسب ارایه داد. مفاهیمی مانند آزادی، دوستی ، گذشت و . . . این مفاهیم انتزاعی هستند و رشد ذهنی کودکان در گروه سنی پیش دبستان و دبستان در مرحلۀ عینی است بنابراین قادر به درک مفاهیم انتزاعی نمی باشند از طرفی لازم و ضروری است که با این مفاهیم آشنا شوند ،از طریق نمایش خلاق و بکارگیری حواس پنجگانۀ کودکان ، مفاهیم انتزاعی جنبۀ عینی گرفته و براحتی قابل انتقال هستند.
مربی گروه نمایش خلاق مانند یک معلم یا کارگردان نیست که به بچه ها بگوید چه کنند و یا به آنها نشان دهد چگونه عمل کنند، بلکه آنها را با استفاده ازحرکات موزون و پانتومیم و. . . راهنمایی و دربارۀ همۀ ابعاد داستانی که می خواهند بصورت نمایش درآورند با آنها گفتگو می کند،کودکان از طریق این پرسش و پاسخ که خود محور آن قرار دارند با همۀ شخصیتهای داستان آشنا می شوند و اتفاقهای نمایش را می فهمند، بعد از این شناخت، مربی به آنها اجازه می دهد یک صحنه یا کل نمایش را بدون هیچ قطعی بازی کنند..
یک مربی خوب باید تخیل و هیجان داشته باشد تا بتواند اعتماد کودکان را بدست آورد و با آنها دوست شود . مربی با پرسیدن سئوالهای هدفدار یا پیشنهاد نظرهای متفاوت و قابل توجه می تواند گروهی را آماده کند تا آنچه را که می خواهند به انجام برسانند.
همۀ مراحل هدایت نمایش خلاق براساس پرسش و گوش دادن به جوابهای داده شده و جمع بندی جوابها تنظیم می شود این کار یک نتیجۀ ارزنده را نیز بهمراه دارد و آن عادت دادن کودکان به گوش دادن است.