نداشتن اسپرم در مردان، تشخیص

آزواسپرمی (Azoospermia) یک حالتی است که در آن مرد فاقد اسپرم در مایع منی می باشد و یا به عبارت دیگر آزمایشگاه تعداد اسپرمها را صفر گزارش می کند. در مقابل اصطلاح ناباروری ما اصطلاح استریل بودن را نیز داریم که بنده معادل فارسی برای آن نتوانستم پیدا کنم. وقتی می گوئیم یک مرد استریل است، یعنی شانس بچه دار شدن را ندارد. تعدادی از مردان مبتلا به آزواسپرمی استریل خواهند بود. همه بیماران مرد مبتلا به آزواسپرمی (تعداد اسپرم صفر) نابارور مطلق نیستند، عده ای از آنها را می توان درمان کرد و بدین ترتیب حتی با روش طبیعی بچه دار می شوند.

تشخیص نادرست برای مرد هم تبعات روانی شدیدی دارد و هم اینکه بسیار پر هزینه است. سازمان بهداشت جهانی توصیه می کند که برای شمارش اسپرم در مایع منی، آن باید به مدت ۱۵ دقیقه با دور ۳۰۰۰ بار در دقیقه سانتریفیوژ شود. یک درصد مردان و ۲۰ درصد مردان نابارور مبتلا به آزواسپرمی (Azoospermia) هستند. یعنی از هر ۵ مرد نابارور یک نفر آنها دارای آزواسپرمی می باشد. بررسی یک مرد مبتلا به آزواسپرمی باید معطوف به تشخیص علت و پیدا کردن درمانهای احتمالی باشد.

در این مبحث مواردیکه سبب فقدان اسپرم در مایع منی می گردند به اختصار توضیح داده می شوند.

کلاً آزواسپرمی را به سه گروه بزرگ تقسیم می کنند:

علل قبل از بیضه

علل بیضوی

علل بعد از بیضه

در مورد هر یک از علل فوق توضیح مختصری داده می شود تا خوانندگان محترم آشنائی بیشتری با موضوع بحث داشته باشند.

علل قبل از بیضه

علل قبل از بیضوی نادر هستند. بیضه ها دو کار اصلی دارند: تولید هورمون مردانه یا همان تستوسترون و تولید اسپرم یا همان نطفه مردانه. هر یک از موارد فوق تحت تأثیر یک هورمون است که از غده هیپوفیز ترشح می شوند. تولید هورمون مردانه تحت کنترل هورمون LH و تولید اسپرم تحت کنترل هورمون FSH می باشد. هر دو هورمون از غده هیپوفیز ترشح می شوند. اگر بنا به هر دلیلی غده هیپوفیز هورمون FSH ترشح نکند، مرد مبتلا به کاهش تعداد اسپرم و در مواردی مبتلا به آزواسپرمی (Azoospermia) می شود. در این مردان ما اگر بیائیم این هورمون را برای بیمار تجویز کنیم بیضه ها شروع به تولید اسپرم خواهند کرد. علل اختلال هیپوفیز در ترشح هورمون FSH خیلی زیاد است ولی سه مورد آن که دارای اهمیت هستند عبارتند از: کم کاری غده هیپوفیز، افزایش هورمون پرولاکتین خون و تزریق هورمون تستوسترون. در مورد تزریق هورمون تستوسترون بیشتر توضیح می دهم. هورمون تستوسترون اثر مهاری بر روی غده هیپوفیز دارد و اگر در فردی که به آن نیاز ندارد تزریق شود نه تنها سبب مهار هیپوفیز و ایجاد آزواسپرمی می شود بلکه در دراز مدت سبب تحلیل رفتن بیضه ها (آتروفی) نیز می گردد. این همان اتفاقی است که در ورزشکاران و افرادیکه جهت بدن سازی از هورمون تستوسترون استفاده می کنند، می افتد. شما لابد افرادی را دیده اید که هیکل تنومند دارند و هیکل آنها به اندازه دو نفر آدم عادی است. این افراد از این هورمونها استفاده کرده اند. من پرونده های متعددی از قوه قضائیه دارم که بعلت شکایت همسر و تقاضای طلاق به اینجانب ارجاع شده اند. این افراد تنومند که اکنون بعلت ناباروری (Infertility) کارشان به دادگاه کشیده شده است و همیشه هیکل خود را نیز در خیابان به نمایش می گذارند، در معاینه بیضه های به اندازه هسته خرما دارند و کل بیضه ها از بین رفته است.

علل بیضوی

در علل بیضوی به علت بیماری خود بیضه، اسپرم تولید نمی شود. مثلاً پسر بچه ای مبتلا به بیضه نزول نکرده است و به موقع عمل جراحی نمی شود، و یا بیضه دچار عفونت اریونی می گردد. اگر پسر بچه یا مردی مبتلا به اریون شود، در ۳۰ درصد موارد بیضه گرفتار می شود و اگر بیضه دچار عفونت اریونی شود، متأسفانه تحلیل رفته و از بین می رود و اگر دو طرفه باشد، فرد مبتلا دچار آزواسپرمی (Azoospermia) خواهد شد. سایر علل که سبب آسیب به تولید اسپرم توسط بیضه ها می شوند عبارتند از: پرتودرمانی، شیمی درمانی، استفاده از بعضی از داروها و ضربه به بیضه ها. لیست این بیماریها بسیار زیاد است و گاهاً با تجویز دارو می توان تولید اسپرم را تحریک کرد.

علل بعد بیضوی

چهل درصد موارد آزواسپرمی را شامل می شوند. وقتی اسپرم در بیضه تولید شد باید توسط راههای منی بر از بیضه خارج گردد. هر گونه انسداد در این راهها سبب می شود که اسپرم در داخل بیضه مانده و نتواند خارج شود و تعداد اسپرم مایع منی صفر خواهد بود. در اصطلاح پزشکی به آن فقدان اسپرم (آزواسپرمی) انسدادی (Obstructive Azoospermia) می گویند. در بررسی مردیکه با آزواسپرمی پیش پزشک مراجعه کرده است، اولین قدم این است که تشخیص داده شود، آزواسپرمی انسدادی است یا غیر انسدادی، چون درمان آنها کاملا متفاوت است. علل قبل از بیضه و علل بیضوی سبب آزواسپرمی غیر انسدادی می شوند، ولی علل پس از بیضه سبب آزواسپرمی انسدادی می گردند.

در علل قبل و بعد از بیضه شانس درمان تا حدودی است. بندرت علل بیضوی آزواسپرمی قابل درمان هستند.

اسپرمی که در بیضه تولید می شود از دو لوله اصلی عبور می کند ابتدا وارد لوله ای بنام اپیدیدیم می شود، این لوله در انتها تبدیل به لوله منی بر می گردد (همان لوله ایکه در مردان جهت جلوگیری از بارداری همسر با جراحی بسته می شود و در اصطلاح گفته می شود که فلانی لوله های خود را بسته است). این لوله در انتها وارد مجرای انزالی شده که منی را بداخل مجرای ادرار می ریزد. انسداد در هر کدام از قسمتهای فوق سبب آزواسپرمی می گردد. یکی از علل شایع آن، عفونت اپیدیدیم است که اغلب عفونت بیضه تشخیص داده می شود. اگر اپیدیدیم کرارا دچار عفونت شود، بسته می شود. عفونت بیضه بیشتر ناشی از بیماریهای آمیزشی است. بیماری دیگری که سبب آزواسپرمی انسدادی می شود، فقدان مادرزادی لوله های منی بر است. در بعضی افراد بطور مادرزادی هر دو لوله منی بر وجود ندارند. با معاینه به راحتی می توان این موضوع را تشخیص داد.

تشخیص

اولاً باید تشخیص داد که آیا بیمار واقعاً آزواسپرمی دارد یا نه و ثانیاً آزواسپرمی از کدام نوع می باشد. علل قبل از بیضه و بعد از بیضه معمولاً قابل درمان هستند ولی علل بیضوی معمولاً قابل درمان نمی باشند. در ضمن باید مشخص کنیم که آیا آزواسپرمی بیمار انسدادی است یا غیر انسدادی. برای تشخیص گاهاً نیاز به برررسیهای پیچیده می باشد.

ابتدا باید اطلاعاتی از بیمار کسب کرد. این اطلاعات عبارتند از:

باروری قبلی،‌اینکه بیمار قبلا دارای بچه بوده است یا نه؟

بیمارهای دوران کودکی مثل بیضه نزول نکرده و ابتلا به اوریون

هر نوع ضربه به ناحیه تناسلی

سابقه جراحی دستگاه تناسلی و لگن

سابقه عفونت مثل ابتلاء به سوزاک و عفونت اپیدیدیم (اپیدیدیم جزو ضمائم بیضه است و اگر مکرراً دچار عفوت شود بسته شده و مثل اینکه با جراحی لوله منی مرد بسته شده باشد).

مواجه با موادی که برای بیضه ها سمی هستند، مثل اشعه ایکس، شیمی درمانی، گرما و مصرف بعصی از داروها.

سابقه فامیلی نواقص مادرزادی، ناباروری، و عقب ماندگی روانی

متأسفانه بنده تعداد قابل توجهی از جوانان را دیده ام که بعلت مصرف هورمونهای مردانه، بیضه های آنها کوچک شده و از بین رفته است و مبتلا به آزواسپرمی شده اند.

باید با معاینه بیمار موارد زیر را پزشک برای خود مشخص کند، چون در تشخیص خیلی مهم هستند:

وجود جای عمل جراحی در کشاله ران و کیسه بیضه

اندازه بیضه، اندازه یک بیضه طبیعی ۲۰ میلی لیتر باید باشد.

وجود خصوصیات جنسی ثانویه در مرد مثل رویش موی صورت

باید با معاینه وجود لوله های منی بر مشخص شوند.

وجود واریکوسل

وجود هر گونه توده در بیضه و ناحیه پروستات

بطور خلاصه از مجموع روشهای زیر برای تشخیص استفاده می شود:

اخذ شرح حال که خیلی مهم است، شغل بیمار، داروهائیکه مصرف می کند یا مصرف کرده است و مصرف مواد مخدر (ماری جوانا می تواند سبب آزواسپرمی شود).

معاینه بیمار

بررسیهای آزمایشگاهی، در حال حاضر بررسیهای آزمایشگاهی دقیقی وجود دارند که در تشخیص آزواسپرمی و علل آن می تواند خیلی کمک کننده باشند.

بررسیهای رادیولوژیک که می تواند هر گونه ضایعه در لوله های منی بر و کیسه های منوی را نشان دهد.

نمونه برداری (بیوپسی) از بیضه ها. در فردیکه دارای آزواسپرمی انسدادی است، در نمونه برداری از بیضه ها مشخص می شود که بیضه ها اسپرم تولید می کنند.

بعضی موارد اختصاصی هستند که مختص آزواسپرمی می باشند و باید حتما بدنبال آنها بود. یکی از مهمترین آنها فقدان دو طرفه لوله های منی بر است. لوله های منی بر به اشتباه این چنین نام گذاری شده اند، در حقیقت آنها اسپرم را منتقل می کنند. در مردانیکه می خواهند بچه دار نشوند، این لوله ها را با عمل جراحی قطع می کنند که در اصطلاح به آن وازکتومی گفته می شود. یک نوع بیماری مادرزادی وجود دارد که مرد فاقد هر دو لوله منی بر است و بنابراین میتلا به آزواسپرمی خواهد شد. لوله های منی بر به آسانی قابل لمس هستند، بنابراین فقدان آنها را می توان تشخیص داد. گاهی فقدان لوله های منی بر یک طرفه است. بیست و پنج درصد مردانیکه دارای فقدان یک طرفه لوله منی بر هستند، مبتلا به فقدان کلیه در همان طرف نیز می باشند.

درمان

علل قبل و بعد از بیضه معمولاً قابل درمان هستند ولی علل بیضوی، دائمی بوده و معمولاً غیر قابل درمان هستند. برای درمان آزواسپرمی روشهای متعدد وجود دارد، ولی بطور کلی از دو روش دارو درمانی و جراحی استفاده می شود. در بسیاری از موارد قابل درمان، نمی توان کیفیت اسپرم را آنقدر بهبود بخشید که حاملگی طبیعی اتفاق بیفتد ولی بیمار آنقدر اسپرم خواهد داشت که برای حاملگی از روشهای لقاح مصنوعی استفاده نمود.