خون بند ناف، معجزه شفابخش مادران

سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف اکسیر شفابخشی است که خدا مادران را واسطه هدیه آن به زمینی‌ها کرده است. این سلول‌ها در خون بند ناف وجود دارد و به خاطر قابلیت‌های خاصی که دارند می‌توانند در درمان بسیاری از بیماری‌‌های صعب‌العلاج به کار گرفته شوند. بعد از تولد نوزاد و با بریده شدن بند ناف تصمیم با شماست که این سلول‌ها را دور بریزید،‌ هدیه کنید یا برای فرزند خودتان ذخیره نمایید. برای این کار فرصت زیادی وجود ندارد.
5 دقیقه حداکثر زمانی است که می‌توان برای ذخیره سازی سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف اقدام کرد. استفاده از این اکسیر شفابخش اما در دنیا به خوبی جواب داده و 30 سال از عمر کشف این معجزه می‌گذرد. اولین پیوند خون بند ناف به حدود 30 سال قبل باز می‌گردد؛ سال 1988 توسط پروفسور گلوکمن در فرانسه انجام شد و چهار سال بعد از آن اولین بانک خون بند ناف در آمریکا تأسیس و به دنبال آن سایر بانک‌ها در دیگر نقاط دنیا تشکیل شد. در کشور ما هم از سال 1387 بانک خون بند ناف عمومی در سازمان انتقال خون ایران تأسیس شد. اما برای ذخیره یا هدیه این سلول‌ها باید چه کرد و این سلول‌ها چه کاربردهایی دارند؟ این‌ها سوالاتی هستند که برای پاسخ به آنها به سراغ دکتر مهین نیکوگفتار رئیس بانک خون بند ناف ملی ایران رفته‌ایم.
خانم دکتر نیکوگفتار به عنوان نخستین سؤال درباره سلول‌‌های بنیادی خون بندناف توضیح دهید؛‌ اینکه این سلول‌ها چیست و چه کار ویژه‌ای می‌توانند انجام دهند که این همه اهمیت پیدا کرده‌اند؟
سلول‌‌های بنیادی، سلول‌‌های اولیه‌ای هستند که قدرت تکثیر بسیار زیاد و همچنین قدرت تمایز به سلول‌‌های دیگر را دارند. به دلیل اینکه بافت‌‌های جنینی در حال تکثیر و تولید قسمت‌‌های مختلف جنین هستند، معمولاً تعداد این سلول‌ها در بافت‌‌های جنینی خیلی زیاد است. اما این سلول‌ها فقط در بافت جنینی وجود ندارند بلکه نتایج مطالعات نشان داده است در مغز استخوان روزانه تعداد زیادی سلول بنیادی ساخته می‌شود به همین دلیل هم در طول زندگی ذخیره سلول‌‌های بنیادی مغز استخوان تمام نمی‌شود. در بافت‌‌های دیگر بدن هم سلول‌‌های بنیادی وجود دارد. وقتی به بافتی از بدن آسیب می‌رسد این سلول‌ها به آن منطقه مهاجرت می‌کنند و با تکثیر و تمایز، منطقه آسیب‌دیده را ترمیم می‌کنند.

پس خون بند ناف تنها منبع سلول‌‌های بنیادی نیست؟
بله؛‌ سلول‌‌های بنیادی خون‌ساز را هم می‌توان از مغز استخوان افراد بالغ استخراج کرد و هم از خون بند ناف! اما از آنجائیکه خون بند ناف بعد از زایمان دور ریخته می‌شود یک منبع بدون عارضه و آسان برای جمع آوری سلول‌‌های بنیادی به شمار می‌رود.

آیا ذخیره این سلول‌ها می‌تواند به مادر یا نوزاد ضرری برساند؟
خیر، سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف منبعی است که جمع آوری آن هیچ گونه آسیبی به مادر و نوزاد نمی‌رساند. به این منظور بعد از زایمان، خونی که در جفت و بند ناف هست جمع‌آوری شده و سلول‌‌های خونی آن در بانک خون بند ناف ذخیره‌سازی می‌شود و می‌تواند جان یک نفر را نجات دهد، چرا که نمونه‌‌های خون بند ناف تعداد سلول کافی را برای بازسازی مغز استخوان در یک فرد بیمار دارند. در تحقیقات جدید از سایر بافت‌‌های جنینی هم می‌توان انواع دیگری از سلول‌ بنیادی را به دست آورد، مانند سلول‌‌های مزانشیمی که از بافت‌‌های حاصل از زایمان که دور ریخته می‌شود ماننده پرده آمنیون، جفت، خون بند ناف و خود بند ناف جدا می‌شود.

این سلول‌‌های بنیادی خونساز به چه دردی می‌خورد؟
سلول‌‌های بنیادی در چند زمینه کاربرد دارند؛‌ نخستین استفاده از سلول‌‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها، پیوند مغز استخوان است. در این عمل سلول‌‌های بنیادی خون‌ساز از هر دو منبع خون بند ناف و مغز استخوان، به بیمار نیازمند پیوند می‌شود. پیوند مغز استخوان برای چند گروه از بیماران است؛‌ یک گروه افرادی هستند که دچار بیماری‌‌های ژنتیکی سیستم خونساز هستند مثل بیماران مبتلا به تالاسمی که درمان یا تزریق خون برایشان درمان قطعی نیست و بعد از مدتی نیاز به پیوند مغز استخوان پیدا می‌کنند. گروه بعدی افرادی هستند که بدخیمی‌‌های سیستم خونساز را دارند و به انواع سرطان‌‌های خون مبتلا هستند، سلول‌های بدخیم این بیماران در طی شیمی درمانی‌، از بین رفته و می‌بایست سلول‌های خونساز سالم در مغز استخوان‌شان با نمونه جدید پیوند شود. گروه دیگر سایر بدخیمی‌‌های مقاوم به درمان هستند.
مغز استخوان این افراد به دلیل شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی‌‌های خیلی شدید از بین می‌رود و به پیوند مغز استخوان نیاز پیدا می‌کنند. یک گروه هم افرادی هستند که بیماری‌‌های متابولیک سیستم خون‌ساز را دارند که آنها هم گلبول‌‌های سفیدشان نقص‌هایی دارد که نمی‌تواند بدن آنها را در برابر میکروب‌ها و عفونت‌ها محافظت کند. در این بیماران نیز پیوند مغز استخوان آخرین راه درمان است. درباره بیماری‌هایی مانند سکته‌‌های قلبی یا نارسایی‌‌های مغزی- نخاعی هم به تازگی درمانی به نام سل‌تراپی یا سلول‌ درمانی در دنیا در حال طی کردن مراحل تأییدیه FDA است. در این پیوندها سلول‌‌های بنیادی علاوه بر منابع متعدد بافتی، از بافت‌‌های دور ریختنی حاصل از زایمان قابل جداسازی و استفاده است.

آیا برای پیوند سلول‌‌های بنیادی هم مانند پیوند عضو آزمایش‌های خاصی لازم است یا سلول بنیادی هر فرد را می‌توان به دیگری پیوند زد؟
برای این پیوند هم شرایطی وجود دارد و باید آنتی‌ژنهای سازگاری نسجی که بر روی سلول‌های بنیادی هم بیان می‌شوند در فرد اهداکننده با فرد گیرنده سازگار باشد. سیستم ایمنی بدن هر فرد به گونه‌ای تنظیم شده که فقط می‌تواند سلول‌‌های خودش را تحمل کند.
یک ساختار آنتی‌ژنی روی ساختار تمام سلول‌‌های هسته‌دار بدن وجود دارد که به آنها آنتی‌ژن‌‌های سازگاری‌سنجی می‌گویند. اگر این آنتی‌ژن‌ها برای خود فرد باشد طبیعی است که مشکلی پیش نمی‌آید اما وقتی سلول‌‌های دیگری با تفاوت آنتی‌ژنی وارد بدن فرد شود، این پیوند از طرف سیستم ایمنی بدن دفع می‌شود. به همین دلیل برای پیوند سلول‌‌های بنیادی خونساز و سایر سلول‌ها در سلول‌درمانی حتماً باید آنتی‌ژن‌‌های سازگاری‌ نسجی یا HLA بررسی شود تا در افراد ‌دهنده و گیرنده کاملاً ساختار یکسانی داشته باشند یا خیلی به هم شبیه باشند تا پیوند دفع نشود.

در حال حاضر اگر خانم بارداری بخواهد سلول بنیادی خون بند ناف فرزندش را ذخیره یا هدیه کند باید چه کاری انجام دهد؟
در ایران هم بانک خون بند ناف خصوصی و هم بانک خون بند ناف عمومی داریم. در بانک خون بند ناف عمومی مادران نمونه‌‌های خون بند ناف فرزندانشان را اهدا می‌کنند. این نمونه‌ها بررسی، پردازش و نگهداری می‌شود و زمانی که بیماری نیاز به پیوند سلول بنیادی داشته باشد با بررسی سیستم سازگاری نسجی وی، اگر نمونه خون بند ناف سازگار با این بیمار وجود داشته باشد نمونه خون بند ناف به صورت رایگان در اختیار وی قرار می‌گیرد. اما در بانک‌‌های خون بند ناف خصوصی نمونه خون بند ناف نوزاد برای خود نوزاد و خانواده او نگهداری می‌شود در نتیجه هزینه نگهداری و پردازش آن را خود خانواده می‌پردازند.
شما به عنوان یک متخصص در این حوزه کدام روش را توصیه می‌کنید؛ اینکه مادران خون بند ناف فرزندشان را برای خود او و خانواده ذخیره کنند یا این نمونه را به بانک‌های عمومی اهدا کنند تا هر بیمار نیازمندی که با آن سازگاری داشت بتواند از آن استفاده کند؟
تجربه ۲۵ ساله دنیا در این حوزه ثابت کرده است که ذخیره خون بند ناف در بانک‌‌های خصوصی مصرف بسیار بسیار کمی دارند و در طول این سال‌ها تعداد معدودی اتفاق افتاده است و به این ترتیب خانواده در برابر خدمتی که شاید هیچ وقت دریافت نکند، هزینه می‌پردازد. ضمن آنکه از نظر اخلاقی هم این روش چندان درست نیست زیرا در شرایطی که ممکن است بیماری به این سلول‌ها نیاز داشته باشد و اتفاقاً از نظر سازگاری نسجی هم با یکی از این نمونه‌ها سازگار باشد اما به دلیل نگهداری برای مصرف خصوصی نمی‌تواند از آن استفاده کند آن هم در شرایطی که ممکن است هیچگاه این سلول‌ها مورد نیاز آن خانواده قرار نگیرد.
پ
س به نوعی می‌توان گفت ذخیره خون بند ناف در بانک‌های خصوصی بیشتر جنبه تجاری دارد تا جنبه علمی و درمانی، اینطور نیست؟
تمامی اساتید و صاحب‌نظران این حوزه در دنیا همواره توصیه می‌کنند تا مردم کشورتان را به اهدای خون بند ناف به بانک‌‌های عمومی تشویق کنید تا همه بیماران نیازمند بتوانند به این بانک‌ها مراجعه و در صورت سازگاری نمونه خون را دریافت کنند. حتی در برخی کشور‌های پیشرفته اروپایی بانک‌های خون بند ناف خصوصی به طور کلی تعطیل شده است و فقط نمونه‌‌های خون در بانک‌های خون بند ناف عمومی ذخیره می‌شود.

آیا امکان دارد که بخشی از این سلول‌ها را برای خود نوزاد یا خانواده کنار گذاشت و بخش دیگر را اهدا کرد؟
خیر؛ هر واحد از نمونه خون‌‌های بند ناف عمدتاً برای یک نفر قابل استفاده است نه بیشتر.

زمان طلایی 5 دقیقه‌ای بعد از زایمان برای جمع آوری سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف زمان برای چیست؟
خون با پمپاژ قلب و در مسیر گردش خون، لخته نمی‌شود اما در شرایطی که از مسیر گردش خون خارج می‌شود منعقد می‌گردد و به همین دلیل ماده ضد انعقاد به آن اضافه می‌شود تا از انعقاد آن جلوگیری شود. در جریان جمع آوری خون بند ناف، به محض آنکه بافت جفت جدا می‌شود، بلافاصله نمونه‌گیری شروع می‌شود و با ماده ضد انعقاد در داخل کیسه خون مخلوط شود.

مادران بارداری که می‌خواهند سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف فرزندشان را اهدا کنند باید چه شرایطی داشته باشند؟
مادرانی که در طول دوران بارداری هیچ مشکلی برای بارداری‌شان وجود نداشته باشد و با بیماری‌‌های میکروبی و ویروسی قابل انتقال مثل انواع ویروس‌های هپاتیت درگیر نباشند، می‌توانند اهدا کننده خون بند ناف باشند.
بیماری‌هایی مانند سفلیس یا بیماری‌‌های نقص ا‌یمنی هم مانع از این می‌شود که مادر بتواند اهدا‌کننده سلول‌‌های بنیادی خون بندناف شود.
به طور کلی مادری که یک بارداری سالم را پشت سربگذارد معمولاً کاندید جمع‌آوری خون بند ناف می‌شود. زایمان این مادران هم باید در دوره‌ای باشد که زمان بارداری کامل باشد و در زایمان زودرس نمی‌توان از سلول‌‌های بنیادی خون بند ناف استفاده کرد.
در تمام مواردی که جمع‌آوری خون بندناف انجام می‌شود، از مادر هم یک نمونه خون گرفته و آزمایش‌‌های ویروسی و میکروبی روی نمونه مادر هم انجام می‌شود. در موارد نادری ممکن است مادر به یکی از بیماری‌های قابل انتقال ویروسی در روزهای آخر بارداری مبتلا شده باشد و به دلیل مقدار کم ویروس هنوز علایم بیماری بروز نکرده باشد، به همین دلیل در انتخاب اهدا‌کننده حداکثر دقت انجام می‌شود. همچنین آزمایشاتی بعد از زایمان دوباره از مادر گرفته می‌شود تا مطمئن شویم وی در دوره پنجره یا خاموش بیماری نبوده است.