چگونه واریکوسل را تشخیص دهیم؟

زمانی که رگ ‌های درون کیسه بیضه بزرگ شوند واریکوسل (varicocele) رخ می ‌دهد. این شبکه وریدی که به طور طبیعی در بیضه وجود دارد و وظایفی دارد شبکه وریدی پامپینی فورم (pampiniform plexus) نام دارد. از هر ۱۰۰ مرد ده تا ۱۵ نفر از آن‌ها به واریکوسل مبتلا است.

واریکوسل چیست؟
زمانی که شبکه وریدی پامپینی فرم در کیسه بیضه بزرگ شود، واریکوسل رخ می‌دهد. این وریدها بسیار به وریدهای واریکوس (وریدهای پیچ خورده و متورم درون پاها) شباهت دارند. واریکوسل‌ها می‌تواند در طول دوران بلوغ ایجاد شود و با گذشت زمان بزرگ‌تر شده و قابل تشخیص خواهند بود. بیشتر در سمت چپ کیسه بیضه دیده می‌شوند، چرا که آناتومی بدن مردان در هر دو طرف یکسان نیست. گاهی واریکوسل‌ها در دو طرف و در یک زمان ایجاد می‌شوند، ولی این واقعه در موارد نادر رخ می‌دهد. از هر ۱۰۰ پسر ۱۰ تا ۱۵ نفر به واریکوسل مبتلا هستند.

بیشتر مواقع واریکوسل‌ها بی خطر هستند، اما موارد کمی از آن‌ها باعث درد و مشکلات باروری می‌شوند. همچنین گاهی یکی از بیضه‌ها بر اثر واریکوسل کوچک‌تر از حالت طبیعی خود خواهد شد.

آیا بیماری واریکوسل به صورت طبیعی رخ می ‌دهد؟
سیستم تولید مثلی مردان وظیفه تولید، ذخیره و انتقال اسپرم‌ها را بر عهده دارد. کیسه بیضه کیسه‌ای پوستی است که بیضه‌ها را خارج ار بدن نگه می‌دارد. هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون و اسپرم در بیضه‌ها ساخته می‌شود. اسپرم در حین حرکت در مجرایی به نام اپیدیدیم که پشت هر بیضه قرار دارد، بالغ می‌شود.
اسپرم سپس از مجرای اپیدیدیم توسط مجرای دیگری به نام مجرای وابران به سمت پروستات حرکت می‌کند. در زمان انزال مایع منی با مخلوطی که پروستات آن را ساخته مخلوط می‌شود. مایع منی از طریق مجرای ادراری از آلت تناسلی مردانه خارج می‌شود.
بیضه‌ها برای تولید اسپرم‌هایی بالغ و دارای عملکرد به درجه حرارتی پایین‌تر از دمای داخلی بدن نیاز دارند. بنابراین بیضه‌ها درون کیسه بیضه خارج از بدن قرار دارند که دمای درون آن ۵ درجه از دمای لگن و شکم کم‌تر است.
شبکه وریدی پامپینی فرم به عنوان ضد انتقال گرما عمل می‌کند و خون موجود در سرخرگ‌های بیضه را پیش از ورود به آن خنک‌تر می‌کند. زمانی که این وریدها به علت واریکوسل بزرگ‌تر می‌شوند، بالارفتن دمای بیضه ها تولید اسپرم را کاهش داده و همین امر منجر به کم شدن توان باروری فرد می‌شود.

علت بیماری واریکوسل
گاهی دریچه‌های موجود در وریدها از بین می‌روند و یا به درستی کار نمی‌کنند‌، در این صورت حجم زیادی از خون وارد رگ‌ها می‌شود‌.
از طرفی دیگر وریدهای بزرگی که از بیضه به سمت قلب می‌روند در سمت راست و چپ به شیوه‌ی متفاوتی متصل می‌شوند. در سمت چپ فشار زیادتری در رگ‌ها وجود دارد. اگر جریان خون به سمت عقب حرکت کند و یا اینکه در رگ‌های خونی جمع شود، باعث ایجاد تورم در رگ‌ها می‌شود.
در موارد نادر، گره‌های لنفی متورم یا دیگر توده‌های موجود در پشت شکم، باعث توقف جریان خون خواهند شد و همین مسئله در نهایت منجر به تورم رگ‌های خونی ناحیه‌ی کیسه بیضه شده و درد زیادی را ایجاد می‌کند.

علائم بیماری واریکوسل
بیش‌تر مردان مبتلا علامت خاصی ندارند. اما به دلایل زیادی واریکوسل‌ها نگران کننده هستند. برخی از آن‌ها به ناباروری مردان و رشد آهسته‌ی بیضه چپ در سن بلوغ ختم می‌شوند. واریکوسل باعث می‌شود که از هر ده مردی که برای اولین بار قصد پدر شدن دارد، چهار نفر از آن‌ها به مشکلات ناباروری مبتلا شود. همچنین از هر ده مردی که برای دومین بار قصد پدر شدن دارد، هشت نفر از آن‌ها به مشکلات ناباروری مبتلا می‌شود.

آیا بیماری واریکوسل یک عارضه‌ ی شایع است؟
از هر ۱۰۰ مرد ۱۵ نفر از آن‌ها به این بیماری مبتلا هستند. پیش‌بینی اینکه چه تعداد از این ۱۵ نفر به دلیل واریکوسل به مشکلات باروری مبتلا شده‌اند، به آسانی ممکن نیست. اما از هر ده مردی که به علت ناباروری تحت آزمایش قرار گرفتند ۴ نفر کاهش خیلی شدیدی در سرعت حرکت اسپرم خود داشته اند. هیچ ارتباطی بین واریکوسل و نژاد، مکان تولد و قومیت وجود ندارد.
با وجود اینکه که واریکوسل معمولاً در مردانی که به علت مشکلات باروری تحت آزمایش قرار می‌گیرند، شناسایی می‌شود، از هر ۱۰ مرد مبتلا ۸ نفر آن‌ها مشکل ناباروری ندارند.

تشخیص واریکوسل
واریکوسل در جریان بررسی کیسه بیضه توسط خود شخص و یا در جریان یک معاینه‌ی معمول پزشکی قابل تشخیص است. واریکوسل به دلیل شکلی که دارد و احساسی که ایجاد می‌کند به عنوان کیسه‌ی کرم‌ها (bag of worms) شناخته می‌شود.
برای معاینه‌ی بیمار، پزشک از او می‌خواهد که سر پا بایستید. بعد پزشک از بیمار می‌خواهد تا نفس عمیق کشیده و بعد نفس خود را نگه دارد تا پزشک کیسه بیضه و بیضه‌ها را معاینه کند. به این روش مانور والسالوا (Valsalva maneuver) می‌گویند که به پزشک کمک می‌کند تا هر گونه رگ بزرگ شده را پیدا کند.
برای تشخیص بهتر سونوگرافی اسکروتال (scrotal ultrasound test) هم انجام می‌شود. در سونوگرافی با کمک امواج صوتی تصویری از داخل بدن روی صفحه نمایش به تصویر در خواهد آمد. نشانه واریکوسل در سونوگرافی رگ‌هایی با قطر بیش‌تر از ۳ میلی‌متر بوده که در حین انجام مانور والسالوا خون درون آن‌ها در مسیری اشتباه جریان پیدا می‌کند.

چگونگی تشخیص واریکوسل
با کمک سونوگرافی اندازه بیضه‌ها هم مشخص خواهد شد. اندازه‌ی بیضه‌ها پارامتری است که به پزشک کمک می‌کند تا بهترین درمان برای نوجوانان را انتخاب کند. اگر مشکلی در حین انجام معاینه بالینی احساس نشود، نیازی هم به گرفتن سونوگرافی نیست.

درمان واریکوسل
در اغلب موارد واریکوسل درمان نمی‌شود. اما در مواردی هم درمان انجام می‌شود:
مشکلات باروری
درد
رشد آهسته بیضه چپ
نتیجه آنالیز مایع منی غیر طبیعی
دارویی برای درمان یا پیشگیری از واریکوسل وجود ندارد. اما در صورت داشتن درد مسکن‌هایی مانند ایبوپروفن و استامینوفن کمک کننده هستند.
در صورت نیاز اصلی‌ترین درمان، جراحی خواهد بود. روش درمانی غیر جراحی برای حل این مشکل آمبولیزاسیون یا مسدود کردن رگ‌هاست.

روش ‌های جراحی واریکوسل
برای انجام جراحی واریکوسل راههای زیادی وجود دارد. اساس همه‌ی این روش‌ها مسدود کردن جریان خون در شبکه وریدی پامپینی فرم است.
جراحی تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود. دو روش جراحی برای درمان واریکوسل رایج است:
واریکوسلکتومی میکروسکوپی : در این روش جراح، یک برش یک سانتی متری بالای کیسه بیضه ایجاد می‌کند و با کمک گرفتن از یک میکروسکوپ، تمام وریدهای کوچک را مسدود می‌کند. این عمل دو تا سه ساعت طول کشیده و بیمار همان روز مرخص خواهد شد.
واریکوسلکتومی لاپاراسکوپی: در این روش جراح لوله‌ای باریک را از ناحیه شکم وارد می‌کند و به کمک آن وریدهای خونی را مسدود می‌کند‌. از آنجایی که در این ناحیه رگ‌های کم‌تری برای مسدود شدن وجود دارند این عمل چیزی در حدود سی الی ۴۰ دقیقه طول می‌کشد. بیمار بعد از انجام عمل مرخص خواهد شد.

نتایج جراحی واریکوسل
از آنجایی که جراح برای انجام عمل باز برش‌های کوچکی در عضلات ایجاد می‌کند، مدت زمان بهبودی و درد هر دو روش جراحی یکسال است. مشکلات بعد از جراحی در موارد نادر رخ می‌دهد و برخی از مشکلات عبارتند از:
باقی ماندن واریکوسل و یا بازگشت واریکوسل
جمع شدن و تشکیل مایع اطراف بیضه‌ها (هیدروسل )
آسیب سرخرگ بیضه
شانس موفقیت آمیز نبودن جراحی بسیار کم است. در موارد نادر آسیب در سرخرگ بیضه منجر به از دست رفتن این اندام می‌شود. از هر ده بیماری که تحت جراحی واریکوسل قرار می‌گیرد در یک نفر آن‌ها واریکوسل باز می‌گردد و یا از بین نمی‌رود.
در مواردی که عمل جراحی واریکوسلکتومی میکروسکوپیک انجام شود نرخ بازگشت واریکوسل بسیار پایین‌تر است.
در بیش‌تر موارد، بیمار بعد از یک هفته می‌تواند فعالیت‌های معمول خود را با مقدار کمی درد انجام دهد.
آمبولیزاسیون زیر پوستی
این روش توسط یک رادیولوژیست مداخله‌ای (Interventional Radiologist) انجام می‌شود. در این روش یک لوله حاوی ماده مخصوص وارد بدن شده و بعد به کمک اشعه ایکس هدایت می‌شود تا محل بروز مشکل پدیدار شود.
هدف از این روش این است که تمام وریدهایی که به واریکوسل منجر می‌شوند مسدود می‌شوند. بعد از آن به کمک یک فنر جریان خون واریکوسل مسدود می‌شود. این عمل تحت بیهوشی موضعی و از طریق شکاف کوچکی در کشاله ران یا گردن و ظرف 45 دقیقه تا یک ساعت انجام می‌شود.
برخی مشکلات این روش عبارتند از:
باقی ماندن واریکوسل و یا بازگشت واریکوسل
حرکت فنر از جایی که قرار داده شده
خطر عفونت در جایی که لوله قرار دارد

مراقبت ‌های پس از جراحی واریکوسل
معمولاً بعد از جراحی، فرد به سرعت بهبود یافته و درد خفیفی خواهد داشت. فرد باید به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز از ورزش کردن خودداری کند و مرتب با پزشک اورولوژیست در تماس باشد. اگر جراحی به منظور مشکلات باروری انجام شده باشد، سه تا ۴ ماه بعد از عمل جراحی تست آنالیز مایع منی انجام خواهد شد.
بعد از انجام آمبولیزاسیون و یا رگ بندی هم فرد به سرعت بهبود یافته و درد کمی خواهد داشت. فرد نباید به مدت ۷ تا ده روز بعد از عمل ورزش کند و بعد از یک تا دو روز می‌تواند به سر کار خود بازگردد.
نرخ بازگشت واریکوسل در صورت انجام آمبولیزاسیون و جراحی یکسان است. اما در برخی از موارد انجام آمبولیزاسیون بر جراحی مقدم است.
تاثیر اصلاح واریکوسل بر باروری چندان مشخص نیست. نتایج برخی پژوهش‌ها حکایت از بهبود باروری بعد از اصلاح واریکوسل دارد در صورتی که گروه دیگری از تحقیقات این فرضیه را رد می‌کنند. از هر ده مرد نابارور در ۶ نفر آن‌ها بعد از اصلاح واریکوسل کیفیت اسپرم بهبود پیدا می‌کند. این درمان باید در کنار سایر روش‌های درمانی ناباروری انجام شود.
در نوجوانان که دلیل اصلی جراحی آهسته بودن رشد بیضه است، احتمال رخ دادن و یا رخ ندادن رشد جبرانی (catch-up growth) وجود دارد.

سوالات متداول درباره بیماری واریکوسل
در صورت عدم درمان واریکوسل چه اتفاقی خواهد افتاد؟
بسیاری از مردان مبتلا به واریکوسل مشکل خاصی نخواهند داشت. از هر 5 مرد مبتلا تنها یکی از آن‌ها برای پدر شدن دچار مشکل خواهد شد. بعد از 16 سالگی باید آنالیز مایع منی انجام شود تا اگر نیاز باشد، واریکوسل اصلاح شود. اگر نتیجه آنالیز نرمال باشد، هر دو تا سه سال یکبار باید آزمایش تکرار شود تا هر گونه کاهش کیفیت اسپرم‌ها به سرعت شناسایی شود. مشکلات باروری معمولاً سال‌ها بعد خود را نشان می‌دهد.
پزشکان تشخیص داده‌اند که پسر نوجوان من به واریکوسل مبتلا است، آیا این مشکل برطرف می ‌شود؟
درمان نوجوان بسته به مورد متفاوت است. برای انتخاب بهترین روش درمانی باید با اورولوژیست و یا ارولوژیست کودکان مشورت شود. در مواردی درمان صورت می‌گیرد که بیمار درد داشته باشد و یا یکی از بیضه‌ها از آن دیگری کوچک‌تر باشد و یا نتیجه آنالیز مایع منی او در سن 16 سالگی غیر طبیعی باشد. افرادی که گزینه‌ی درمان را انتخاب می‌کنند، نباید در مورد موضوع باروری در آینده نگران باشند. آزمایش آنالیز مایع منی در نوجوانان در سنین بالاتر انجام می‌شود تا پزشک متوجه شود که اصلاح واریکوسل کمک کننده خواهند بود یا خیر.
من علائمی ندارم، ولی آرزو دارم که بچه دار شوم، آیا باید مشکل واریکوسل را اصلاح کنم؟
واریکوسل‌های بدون نشانه و علامت نیازی به درمان ندارد. بسیاری از پزشکان معتقدند که این نوع از واریکوسل‌ها در صورت عدم درمان مشکلی ایجاد نخواهند کرد. اگر نگرانی خاصی در مورد احتمال باروری وجود داشته باشد، تست آنالیز مایع منی انجام می‌شود تا مشخص شود آیا واریکوسل بر کیفیت اسپرم‌ها تاثیری گذاشته است یا خیر
به بیماری واریکوسل مبتلا هستم و درد دارم، برای کاهش درد چه باید کرد؟
برای کاهش درد واریکوسل پوشیدن لباس‌های زیر تنگ و کوتاه یا شورتهای اسلیپ و همچنین بیضه بند توصیه می‌شود. این نوع لباس‌های خاص کیسه بیضه را در بر می‌گیرند. خوابیدن روی کمر هم تا حد زیادی درد واریکوسل را کاهش می‌دهد. مصرف داروهای مسکنی همچون ایبوپروفن و استامینوفن هم بسیار کمک کننده است. برای اصلاح مشکل واریکوسل هم می‌توان با پزشک متخصص صحبت کرد.
به دلیل باروری قصد دارم واریکوسل را درمان کنم، تا چه زمانی بعد از درمان کیفیت مایع منی بهبود خواهد یافت؟
تست آنالیز مایع منی معمولاً سه تا 4 ماه بعد از انجام درمان باید انجام شود. کیفیت اسپرم‌ها بعد از 6 ماه بهبود پیدا می‌کند، ولی در مواردی هم این فرایند تا یکسال ادامه دارد.
در جریان خود ارزیابی بیضه، متوجه برآمدگی در کیسه بیضه شدم. آیا جای نگرانی هست؟
ناهنجاری‌های دستگاه تولید مثلی مردان خود را به شکل توده‌هایی در کیسه بیضه نشان می‌دهد. وجود این برآمدگی‌ها معمولا نگران کننده نیست و سلامت عمومی شخص را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. در مواردی اما وجود این برآمدگی‌ها نشان از مشکلی جدی است. پس در درجه اول اهمیت دارد که علت بروز آن‌ها شناسایی شود. گاهی وجود برآمدگی در کیسه بیضه نشان دهنده سرطان بیضه است و باید به سرعت بررسی شود و شخص باید هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کند.