انواع سونوگرافی و کاربردهای آن در تشخیص بیماری‌ها
سونوگرافی یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که با استفاده از امواج صوتی، تصاویری از اندام‌های داخلی بدن را ایجاد می‌کند. این روش بی‌خطر قادر است بیماری‌ها یا مشکلات احتمالی را تشخیص دهد.
تقریبا همه در طول زندگی‌شان برای یک بار هم که شده برای انجام سونوگرافی مراجعه کرده‌اند. تشخیص بارداری، بررسی وضعیت اندام‌های داخلی مثل کلیه‌ها و مثانه، شکم و لگن، سینه، عروق خونی و دیگر اندام‌های بدن با کمک سونوگرافی انجام می‌شود. ما در این متن به معرفی انواع سونوگرافی و کاربردهای آن در تشخیص بیماری‌ها می‌پردازیم.
سونوگرافی چیست و چگونه کار می‌کند؟
سونوگرافی یکی از ابزارهای تشخیصی است که پزشکان برای بررسی علل ایجاد برخی بیماری‌ها و همینطور مشاهده وضعیت اندام‌های داخلی از آن استفاده می‌کنند. این کار با کمک دستگاهی به همین نام که از طریق امواج صوتی با فرکانس بالا تصاویری از درون بدن را به شکلی قابل مشاهده برای ما تبدیل می‌کند، انجام می‌گیرد. سونوگرافی معمولاً بدون درد است و عوارض جانبی خاصی ندارد. در برخی موارد، ممکن است برای بهبود کیفیت تصویر، از بیمار خواسته شود که قبل از سونوگرافی مثانه خود را پر کند یا ناشتا باشد.
نحوه عملکرد دستگاه سونوگرافی
دستگاه سونوگرافی با استفاده از امواج فراصوت (با فرکانس بالاتر از حد شنوایی انسان) کار می‌کند. در سونوگرافی، پروب دستگاه به همراه یک ژل مخصوص بر روی بخش مورد نظر از بدن حرکت داده شده و تصاویر بر روی مانیتور دستگاه سونوگرافی نمایش داده می‌شود. این فرآیند به طور کلی شامل مراحل زیر است:
- تولید امواج فراصوت
- انعکاس امواج
- دریافت امواج انعکاسی
- پردازش سیگنال‌ها
- نمایش تصویر (اطلاعات پردازش شده، به صورت تصویری در مانیتور نمایش داده می‌شود)
تفاوت سونوگرافی با سایر روش‌های تصویربرداری
سونوگرافی با سایر روش‌های تصویربرداری مانند رادیوگرافی، سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی در چندین جنبه تفاوت دارد. سونوگرافی بدون تشعشع یونیزان است، این به معنای کم‌تر بودن خطرات احتمالی است. همچنین سونوگرافی در دسترس‌تر و ارزان‌تر است. از طرفی سونوگرافی در مقایسه با سایر روش‌های تصویربرداری که ممکن است زمان بیشتری برای انجام و پردازش تصویر نیاز داشته باشند، سریع‌تر انجام می‌شود. این روش برای مشاهده حرکت بافت‌ها و اندام‌ها و همینطور مشاهده جنین در حال رشد بسیار مفید است. سونوگرافی می‌تواند بافت‌های نرم را به خوبی نشان دهد، که برای تشخیص برخی از بیماری‌ها و ناهنجاری‌ها مفید است. البته سونوگرافی در مقابل سایر روش‌های تصویربرداری مانند ام‌آر‌آی یا سی‌تی‌اسکن، محدودیت‌هایی هم دارد که انتخاب روش تصویربرداری مناسب به نوع اطلاعات مورد نیاز و شرایط بیمار بستگی دارد.
معرفی انواع سونوگرافی
سونوگرافی دارای انواع مختلفی است که هر کدام از آنها برای بررسی وضعیت نواحی مختلف بدن انسان به کار برده می‌شوند. در زیر انواع سونوگرافی بررسی شده است:
سونوگرافی شکم و لگن
سونوگرافی شکم و لگن یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که در آن اندام‌های کبد، کیسه صفرا، مجاری صفراوی، پانکراس (لوزالمعده)، التهاب (پانکراتیت)، تومورها یا کیست‌ها، طحال، کلیه‌ها، عروق خونی اصلی شکم (آئورت و ورید اجوف تحتانی) و غدد لنفاوی مورد بررسی قرار می‌گیرند. در سونوگرافی لگن نیز اندام‌های مثانه، رحم و تخمدان‌ها (در زنان)، پروستات (در مردان) و مقعد و رکتوم بررسی می‌شوند. کاربردهای سونوگرافی شکم و لگن شامل موارد زیر است:
- تشخیص درد شکم یا لگن
- تشخیص علت تورم یا بزرگ شدن شکم
- بررسی ناهنجاری‌های تشخیص داده شده در سایر روش‌های تصویربرداری
- هدایت سوزن در بیوپسی‌ها
- بررسی وضعیت اندام‌ها پس از جراحی
سونوگرافی بارداری
سونوگرافی بارداری به پزشک اجازه می‌دهد تا جنین را در رحم مادر مشاهده کند، رشد و توسعه آن را بررسی کند، و به تشخیص برخی از ناهنجاری‌های احتمالی کمک کند. انواع سونوگرافی بارداری شامل سونوگرافی ترانس واژینال، سونوگرافی ترانس‌آبدومینال، سونوگرافی دو بعدی، سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی، سونوگرافی NT و غیره است. از کاربردهای سونوگرافی بارداری به تایید بارداری، تشخیص ضربان قلب جنین، ارزیابی رشد جنین، تشخیص ناهنجاری‌های احتمالی جنین، تعیین تعداد جنین، بررسی وضعیت جفت، ارزیابی مایع آمنیوتیک، تشخیص مشکلات احتمالی در رحم یا لوله‌های فالوپ و تعیین جنسیت جنین اشاره می‌شود.
سونوگرافی پستان
سونوگرافی پستان به پزشکان کمک می‌کند تا تغییرات ساختاری در پستان را تشخیص دهند و این سونوگرافی در تشخیص بیماری‌هایی مانند کیست‌ها، فیبروآدنوم‌ها و تومورهای سرطانی نقش مهمی ایفا می‌کند. کاربردهای سونوگرافی پستان شامل تشخیص کیست‌ها، تشخیص فیبروآدنوم‌ها، تشخیص تومورهای سرطانی، بررسی توده‌ها و ضایعات مشکوک، راهنمایی بیوپسی و بررسی بافت‌های پستان پس از جراحی است.
سونوگرافی تیروئید
در سونوگرافی تیروئید ساختار غده تیروئید، اندازه آن، وجود هرگونه توده (گره)، و سایر ناهنجاری‌های آن بررسی می‌شود. از جمله کاربردهای سونوگرافی تیروئید مواردی همچون تشخیص گره‌های تیروئید، ارزیابی اندازه و شکل غده تیروئید، بررسی عملکرد غده تیروئید، راهنمایی برای نمونه‌برداری از گره‌های تیروئید و بررسی بیماری‌های التهابی تیروئید است.
سونوگرافی داپلر (Doppler)
سونوگرافی داپلر نوعی از سونوگرافی است که به جای اینکه فقط ساختار بافت‌ها را نشان دهد، جریان خون در عروق خونی را نیز نشان می‌دهد. این کار با استفاده از اثر داپلر انجام می‌شود که تغییرات در فرکانس امواج صوتی منعکس شده از سلول‌های خون در حال حرکت را تشخیص می‌دهد. وقتی این امواج به گلبول‌های قرمز خون در حال حرکت برخورد می‌کنند، فرکانس امواج منعکس شده کمی تغییر می‌کند. این تغییر فرکانس توسط دستگاه سونوگرافی داپلر اندازه‌گیری می‌شود و به عنوان اطلاعاتی در مورد سرعت و جهت جریان خون در رگ‌ها نمایش داده می‌شود. انواع سونوگرافی داپلر شامل داپلر دو بعدی، داپلر رنگی، داپلر پالس و داپلر قدرت است. کاربردهای سونوگرافی داپلر نیز بررسی جریان خون در عروق سطحی، بررسی جریان خون در اندام‌های داخلی، بررسی جریان خون در قلب، تشخیص بیماری‌های عروقی مانند تصلب شرایین، بررسی جریان خون در سر و گردن و بررسی جریان خون در اندام‌های جنین در دوران بارداری است.
سونوگرافی ترانس واژینال و ترانس رکتال
سونوگرافی ترانس واژینال و ترانس رکتال دو روش سونوگرافی هستند که از طریق قرار دادن پروب (حسگر) در نواحی مختلف بدن، تصویربرداری از اندام‌های داخلی را انجام می‌دهند. در سونوگرافی ترانس واژینال محل قرارگیری پروب درون واژن است و اندام‌های لگنی مانند رحم، تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، مثانه، و مجرای ادرار مورد بررسی قرار می‌گیرند. در سونوگرافی ترانس رکتال محل قرارگیری پروب درون راست روده است و اندام‌های غده پروستات، مثانه، و قسمت پایین دستگاه ادراری در مردان، همچنین اندام‌های لگنی در زنان، مانند بررسی رحم و گردن رحم بررسی می‌شوند.
کاربردهای پزشکی سونوگرافی
سونوگرافی کاربردهای پزشکی مختلفی از جمله تصویربرداری از جنین در دوران بارداری، بررسی اندام‌های داخلی مانند کبد، کلیه‌ها، قلب و غیره، تشخیص مشکلات مربوط به عروق خونی، هدایت سوزن در بیوپسی‌ها و درمان‌های مداخله‌ای دارد. کاربردهای پزشکی سونوگرافی در زیر بررسی شده‌اند:
تشخیص بیماری‌های داخلی
بیماری‌هایی که در اندام‌های داخلی همچون شکم و لگن، قلب، کلیه و مثانه، طحال و غیره وجود دارند، از طریق سونوگرافی قابل تشخیص هستند. وجود یا عدم وجود مشکلات در اندام‌های داخلی و همینطور بررسی سلامت بیمار از طریق سونوگرافی انجام می‌شود.
پایش رشد جنین
زنان در دروه بارداری برای پایش رشد جنین و بررسی آن، همچنین احتمال وجود برخی ناهنجاری‌ها در جنین باید سونوگرافی را به صورت دوره‌ای انجام دهند. از طریق سونوگرافی‌های بارداری وضعیت سلامت جنین به خوبی مورد بررسی قرار گرفته و بسیار ضروری است.
بررسی جریان خون و عروق
با استفاده از سونوگرافی داپلر می‌توان جریان خون و عروق را تحت بررسی و مشاهده قرار داد و در صورت وجود مشکل، به درمان آن پرداخت. در تشخیص و درمان بیماری‌های قلبی و عروقی استفاده از سونوگرافی بسیار کاربرد دارد.
مزایای استفاده از سونوگرافی
سونوگرافی روشی بی‌خطر است که در کوتاه‌ترین زمان ممکن می‌تواند نتایج قابل اطمینانی از وضعیت مورد نظر را ارائه دهد. از جمله مزایای این روش به موارد زیر اشاره می‌شود:
بدون درد و غیرتهاجمی بودن
انجام سونوگرافی فاقد درد است و هیچ آسیبی در بدن ایجاد نمی‌کند. از آنجایی که در سونوگرافی از امواج صوتی استفاده می‌شود، هیچ گونه خطر و ضرری برای بدن انسان نخواهد داشت.
عدم استفاده از اشعه
بر خلاف روش‌های دیگر تصویر برداری از جمله رادیولوژی و سی تی اسکن که در آن از اشعه رادیواکتیو استفاده می‌شود، در سونوگرافی از امواج بی‌ضرر صوتی با فرکانس بالا استفاده می‌گردد.
قابل تکرار بودن برای پایش بیماری
در روند درمان بیماری‌ها ممکن است نیاز باشد که سونوگرافی در چند مرحله انجام شود. این کار بدون هیچ عارضه‌ای هر زمان که نیاز باشد قابل تکرار است. همچنین پس از درمان برای پایش سلامتی بیمار نیز می‌توان از سونوگرافی استفاده کرد.
آمادگی های لازم پیش از انجام سونوگرافی
آمادگی‌های لازم برای انجام سونوگرافی به نوع سونوگرافی بستگی دارد. اما به طور کلی این موارد را می‌توان در نظر گرفت:
- اطلاع از نوع سونوگرافی
- به همراه داشتن مدارک پزشکی
- اطلاع از دستورالعمل‌های خاص
- رعایت رژیم غذایی تجویز شده (مثلا برای سونوگرافی دستگاه گوارش ممکن است نیاز به رژیم غذایی خاص مانند ناشتا بودن، داشته باشید)
- استفاده از لباس راحت
- کنترل مثانه
- استحمام قبل از مراجعه برای سونوگرافی
نتیجه‌گیری
سونوگرافی یک روش تصویربرداری غیرتهاجمی است که با استفاده از امواج صوتی، تصاویری از اندام‌ها و ساختارهای داخلی بدن ایجاد می‌کند. این روش بی‌خطر به پزشکان کمک می‌کند تا وضعیت این اندام‌ها را بررسی کرده و بیماری‌ها یا مشکلات احتمالی را تشخیص دهند. انواع سونوگرافی در کنار دیگر روش‌های تشخیصی برای درمان و پایش بیمار به کار برده می‌شود و نتایجی قابل اطمینان را به پزشک ارائه می‌دهد. از محدودیت های سونوگرافی به وابستگی به مهارت اپراتور و نیاز به تفسیر توسط متخصص اشاره می شود. در انتها باید گفت این اطلاعات برای آشنایی کلی با موضوع است و جایگزین مشاوره با پزشک متخصص نیست.
