انتخاب نوع زایمان، چرا سزارین بیشتر شده؟

در سال‌‌های اخیر، گرایش زنان ایرانی به وضع حمل از طریق سزارین به اندازه‌ای عمومیت یافته که این پدیده از سطح یک رفتار شخصی فراتر رفته و توجه پژوهشگران حوزه‌ علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است. در این پژوهش برخی زمینه‌های مرتبط با شکل‌گیری گرایش زنان باردار به انجام سزارین غیردرمانی و تجربه‌ زیسته آن‌ها در این خصوص تحلیل شده است.
زایمان یکی از پرچالش‌ترین رخدادهای زندگی یک زن متأهل است. این واقعه از جهت زیستی، روانی، ذهنی و اجتماعی دربردارنده پیامدهای مهمی است. در نتیجه رشد دانش بشر این امکان فراهم آمده که در کنار زایمان طبیعی از روش سزارین- که یک نوع جراحی است- استفاده شود. ابداع روش سزارین تاکنون جان مادران و نوزادان زیادی را نجات داده و از عوارضی مانند تنگی لگن، چندقلویی، دیابت شیرین، ناهنجاری‌های جنینی، نارسایی مزمن رحمی- جنینی چاره‌جویی کرده است. مادامی که سزارین راه‌حلی برای حفظ سلامت مادر یا فرزند باشد، انجام آن ضروری است، اما افزایش چشم‌گیر گرایش به سزارین‌های غیردرمانی، آن را از الزام برای بقا خارج و به یک ارزش مرجح تبدیل کرده است.
لازم است به این نکته توجه شود که انجام سزارین مانند هر عمل جراحی دیگر با عوارض جسمانی و هزینه‌های اقتصادی همراه است. به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۸۵ اعلام کرد که هیچ توجیهی برای هیچ منطقه‌ای وجود ندارد که شیوع سزارین آن بالاتر از ۱۵ درصد باشد. این درحالی است که در ایران در چند ۱۰ سال اخیر، ۶۵-۵۰ درصد زایمان‌ها به روش سزارین و عمده آن در شهرها و بیمارستان‌های خصوصی انجام شده است. درواقع از هر دو زایمان یک مورد به روش سزارین انجام شده است. البته از منظر فردی می‌توان گفت انتخاب سزارین بخش طبیعی و اختیارداری و فاعلیت یک زن است، اما از نگاه جامعه‌شناسانه همین انتخاب‌های فردی و شخصی زمانی که شتاب و عمومیت یابند، می‌توانند منشأ تغییرات اجتماعی یا نشانه از آن باشند.
از این‌رو لازم است، شرایط دخیل بر نگرش و گرایش زنان در این مورد مشخص شود. اطلاعات حاصل از این طریق، آگاهی ما را نسبت به تحولات ارزشی زنان جامعه، جهان زیست آن‌ها و مدیریت آن‌ها بر بدن‌هایشان افزایش خواهد داد. نوشتار حاضر کوشیده تا موضوعات زیر را تحلیل کند:
۱. شناسایی فرآیند تصمیم‌گیری درباره انتخاب زایمان سزارین
2. بررسی رضایت زنان از انتخاب روش سزارین

ملاحظات روش‌شناختی
از آن‌جا که هدف پژوهش حاضر کشف شیوه برساخته‌شدن سزارین نزد زنان باردار است، روش کیفی در مقایسه با روش کمی شیوه مناسب‌تری است. مطالعه حاضر، ذیل پارادایم برساختی- تفسیری با رویکرد پدیدارشناختی است. اتخاذ این موضع نشان از انطباق ماهیت موضوع با مواضع هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه مندرج در پارادایم تفسیری و منطق پدیدارشناختی است. روش پدیدارشناسی کمک می‌کند که پژوشگر اجتماعی بتواند عقاید و اعمال هر روزی را که عادی و بدیهی پنداشته می‌شوند، دریابد و مدون کند تا به فهم کنش‌ها نائل شود.
مشارکت‌کنندگان در این تحقیق زنانی هستند که در سال 1393 در بیمارستان خصوصی لاله شهر تهران تحت عمل سزارین قرارگرفته بودند. بر اساس نمونه‌گیری هدفمند با 15 نفر از آن‌ها در حدود 90-40 دقیقه مصاحبه شد.

دلایل انتخاب سزارین
دلایل انتخاب سزارین در این تحقیق را می‌توان به چند تقسیم کرد:
الف- نگرش منفی به زایمان طبیعی که شامل مواردی مانند ترس از درد، استاندارد نبودن زایمان طبیعی و احساس شرم است.
ب- نگرش مثبت به سزارین که شامل پیش‌بینی‌پذیری آن، پیشگیری از به‌هم‌‌ریختگی فرم بدن، به‌کارگیری روش‌های پیشرفته علمی، امکان حضور پزشک در حین سزارین و تأیید و تشویق پزشک معالج است.

منابع اطلاعاتی
در این مقوله به این نکته پرداخته شده که مادران برای انتخاب نوع زایمان خود چه میزان تحقیق و تفحص انجام داده‌اند و در این‌باره از چه منابع اطلاعاتی استفاده کرده‌اند. بیشتر مادران مصاحبه‌شده، تلاشی نسبی داشته‌اند تا از طریق گفت‌وگو با اطرافیان، مطالعه کتاب، اینترنت، و مشاوره از پزشکان آگاهی خود را درباره بارداری و زایمان افزایش دهند.
برای مثال فاطمه گفته است: «تحقیق کردم فهمیدم فرقی نمی‌کنه، زایمان طبیعی اولش درد داره و سزارین آخرش، می‌دونستم که در زایمان طبیعی بچه خیلی کامل‌تر می‌شه، اما آدم افتادگی مثانه پیدا می‌کنه، زیبایی بدن از بین می‌ره، ولی سزارین این مشکلات را نداشت، کلاً جفت ضرر و مزیتش ۵۰-۵۰ بود، فقط شاید طبیعی، دردی که حالا دارم نداشت. خیلی‌ها می‌گفتند طبیعی آدمو به‌هم می‌ریزه، به درد نمی‌خوره، خوب نیست. دکترم بهم گفت تو ایران طبیعی عوارض داره. از اینترنت خوندم یکی می‌گفت طبیعی خوبه یکی می‌گفت سزارین، هرکی یه چیزی می‌گفت».

آموختن از تجربه دیگران
یکی از اهداف این مطالعه، شناسایی نگرش اطرافیان پاسخ‌گو نسبت به زایمان طبیعی و عمل سزارین بوده است. به این منظور از پاسخ‌گویان سؤال شد که اطرافیان شما معمولاً با چه روشی زایمان کرده‌اند؟ اصولاً دیگری مهم هر فرد در انتخاب و عمل آن فرد تأثیر دارد. این امر در نمونه تحقیق این پژوهش نیز صدق می‌کند.
مریم می‌گوید: «اطرافیان من بیشتر سزارین کرده بودند، فقط دخترعموم طبیعی زایمان کرده بود، با این‌که دوتا زایمان کرده بود و بچه‌هاشم درشت بودن و خیلی سخت زایمان کرده بود راضی بود و به من می‌گفت اشتباه نکن طبیعی یه چیز دیگه است. اما حرف‌های او روی من تأثیر نگذاشت. من انتخاب خودمو کرده بودم. فراگیرشدن سزارین در جامعه در انتخاب من بی‌تأثیر نبود، ولی اگه توی ذهنمون بود که جز زایمان طبیعی راه دیگری نیست، اصلاً به سزارین فکر نمی‌کردم. اما چون غالب شده، در ذهن منم تأثیر گذاشته».

اعتماد به پزشک
تجویز پزشک تأثیر به‌سزایی در انتخات روش زایمان دارد. از آن‌جاکه نظر و پیشنهاد پزشک معتبر و مطمئن است، توصیه او موجب تبعیت و اطاعت می‌شود. بعضی از مشارکت‌کنندگان اشاره داشتند که پزشک آن‌ها تنها زایمان سزارین انجام می‌دهد و تنها این نوع زایمان را به مریض خود پیشنهاد می‌دهد و یا زن باردار درخواست سزارین کرده و پزشک هم بدون هیچ ممانعتی پذیرفته است. آن‌ها اشاره کردند که به پزشک خود اعتماد دارند و حتی اگر پزشک زایمان طبیعی را به آن‌ها توصیه می‌کرد احتمال پذیرفتن آن را می‌دادند و یا به گفته خودشان بیشتر به آن فکر می‌کردند.
شیرین در این خصوص می‌گوید: «پزشک من نظرش کاملاً سزارین بود. اون اصلاً طبیعی کار نمی‌کنه، دلیل نیاورد؛ منم ازش دلیل نخواستم. وقتی دکتر من برای زایمان خودش روش طبیعی رو انتخاب نکرده حتماً دلیلی داشته. من چشم بسته به دکترم اعتماد داشتم، چند ساله مریضشم و همه جوره رضایت داشتم، اطرافیان هم که مریض این دکتر بوده‌اند خیلی رضایت داشتند. با اطمینانی که به او دارم اگر می‌گفت طبیعی زایمان بشوم شاید بیشتر بهش فکر می‌کردم. اما این دکتر فقط با روش سزارین کار می‌کنه».
مریم می‌گوید: «به نظر من اگر پزشک‎ها تشخیص می‌دادند و ما مسؤولیتی نداشتیم خیلی بهتر بود این حق انتخاب نباید به مادر داده بشه. اگر باید فقط زایمان طبیعی می‌کردیم من آن را انجام می‌دادم و از اول خودم رو آماده می‌کردم».
در این میان معصومه که مامای همان بیمارستان بود، فضا را این‌گونه توصیف می‌کند: «ما دکترامون اصلاً دیگه حوصله زایمان طبیعی ندارن. سزارین هم راحت‌تره هم وقتشون کمتر گرفته می‌شه، هم اون یه روزی که می‌خواد بذاره برای زایمان طبیعی می‌تونه پنج شش تا سزارین بگیره هم تو هزینه فرق می‌کنه هم راحت‌تره».

تفسیر منفی از درد زایمان
در این قسمت نظر پاسخ‌گویان درباره درد زایمان تشریح شده است. بیشتر مادران مشارکت‌کننده در این تحقیق، درد زایمان را وحشتناک و تحمل‌ناپذیر توصیف می‌کردند و از آن هراس زیادی داشتند.
آتیلا تصور خود را به ترتیب بیان کرد: «از دردش خیلی می‌ترسیدم، مادرم هم سزارین شده بود، از بچگی از زایمان طبیعی خیلی چیزای بد شنیدم. به خاطر همین هم من اگه دختردار بشوم از سزارین بد نمی‌گم».
در ادامه گفت‌وگو، نگرش مشارکت‌کنندگان در تحقیق درباره تقدس درد زایمان بررسی شد. هدف این بود که مشخص شود اندیشه تقدس درد زایمان آنقدر اهمیت داشت که مانع انتخاب سزارین شود؟ معصومه در خصوص تقدس درد می‌گوید: «آره بابا هرکس اون درد و بکشه گناهاش پاک میشه، اما ببین تو حرف راحته ولی تو عمل نه».
آخرین مضمون از این مقوله، استقبال از روش‌هایی است که درد زایمان را تخفیف می‌دهد. از بین ۱۵ نفر مشارکت‌کننده ۱۰ نفر از آن‌ها زایمان در آب را به عنوان نوعی از زایمان بی‌درد مناسب می‌دانستند و خواهان گسترش آن بودند. سودابه که وحشت زیادی از زایمان داشت، اظهار کرد: «اگر زایمان طبیعی درد نداشت یا اگر زایمان در آب بود آن را انتخاب می‌کردم، اما گفتند در تهران فقط یک بیمارستان است که زایمان در آب داره اونم خیلی هزینه‌اش زیاد بود و دکتر خودم هم اونجا نبود».

اهمیت شکل و زیبایی بدن
در دوران کنونی که بدن در هویت افراد اهمیت زیادی پیدا کرده، تصور به‌هم‌ریختگی فرم بدن- اعم از آن‌که این تصور مبنای واقعی یا غیرواقعی داشته باشد- یک نقطه ضعف بزرگ زایمان طبیعی محسوب میشود. 8 نفر از مصاحبه‌شوندگان، اشاره داشتند به این‌که فرم و زیبایی بدن برای آن‌ها ملاک مهمی بوده؛ تا حدی‌که این مقوله انتخاب نوع زایمان آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار داده است.
برای مثال آگاهه می‌گوید: «ظاهرم خیلی برام مهم بود، حتی پرسیدم در مورد سزارین گفتن در سزارین اصلاً تغییری نمی‌کنه ولی اگر طبیعی زایمان بشوی شاید بعدها بخوای یه عمل زیبایی انجام بدهی، شوهرم به این دلیل گفت سزارین بهتر است».

تأثیر حضور همسر
از مشارکت‌کنندگان در تحقیق سؤال شد که آیا امکان حضور و همراهی همسر هنگام انجام عمل سزارین، در تصمیم‌گیری آن‌ها مؤثر بوده است؟ بیشتر مشارکت‌کنندگان (10 نفر از 15 نفر) اظهار کردند که حضور همسر در زمان زایمان، موجب آرامش آن‌ها می‌شود. در عین حال، این همراهی را عامل مهمی در انتخاب زایمان سزارین قلمداد نمی‌کردند؛ به استثنای 2 نفر که برای نمونه به یک مورد آن یعنی گفته‌های سحر اشاره می‌شود: «از زندگیم راضیم و این در تحمل درد تأثیر داشت. خیلی دوست داشتم شوهرم کنارم باشه. اون حتی تا ریکاوری که اجازه ورود همراه نیست، باهام اومد. دکترم این اعتقاد را داشت که همسر باید کنار خانمش باشه. خود همسرم هم دوست داشت باشه. آدم احساس می‌کنه درد رو با هم تقسیم می‌کنه، یکی شوهر و یکی هم پدر و مادرم خیلی حضورشون برام دلگرم‌کننده بود».

پیش‌بینی‌پذیری و مدیریت زمان
مواجهه با شرایط غیرمنتظره و نامتعین در افراد ایجاد هراس می‌کند. روش طبیعی وضع حمل، قدرت فرد را بر تنظیم زمان رخداد زایمان کاهش می‌دهد. گاهی افراد با انتخاب روش سزارین می‌کوشند تا به یک پدیده‌ای که از جهت نوع و بروز نامتعین است، نظم و تعیین ببخشند و به این ترتیب نگرانی حاصل از زایمان را برای خود کاهش دهند؛ برای مثل سحر می‌گوید: «بله این مسأله دلیل شد، چون مطمئن بودم خیلی راحت میام بیمارستان کارهایم انجام می‌شه، دکترم هست. مرا عمل می‌کنه برای طبیعی هر لحظه ممکنه بچه به دنیا بیاد؛ شبی نصف شبی و اون موقع دکتر من دردسترس نبود یا اصلاً امکان داشت دکترم تهران نباشه».

تسهیلات زمینه‌ای
اطلاعات تحقیق نشان می‌دهد، برخی شرایط زمینه‌ای که افراد در آن قرار دارند در انتخاب نوع زایمانشان بی‌تأثیر نبوده است. در مجموع همه مشارکت‌کنندگان (15 نفر) از فضای بیمارستان، آرامشی که در آن حکم‌فرما بود و توجه و رسیدگی پرسنل آن رضایت داشتند؛ برای مثال یکی از پاسخ‌گویان می‌گفت: «داشتن محیط آرام برای سزارین دلیل مهمی برای انتخاب آن شد. مثلاً یه روز رفتم بیمارستان (دولتی) صدای جیغ زن‌ها را شنیدم، خیلی ترسیدم این صحنه‌ها رو دیدم گفتم حتماً سزارین می‌کنم. اگر هم هزینشو نداشتم جور می‌کردم و بازم سزارین رو انتخاب می‌کردم».

تفسیر تجربه سزارین

در این قسمت تجربه و نظر مادران درباره انتخاب سزارین بررسی شده است. در کل، بیشتر مادران (۱۱ نفر از ۱۵ نفر) از انتخاب خود رضایت داشتند و نیمی از آن‌ها (۷ نفر) اظهار کردند که زایمان بعدی خود را هم با روش سزارین انجام خواهند داد. بیشتر افراد مبتنی بر یک باور عمومی، انجام سزارین اول را الزامی برای سزارین‌های بعدی می‌دانند، اما پژوهشی که در سال ۱۹۹۰ در کالیفرنیای جنوبی انجام شد نشان داد از ۷۲۲۹ نفر که قبلاً سزارین شده بودند، ۵۰۲۲ نفر برای زایمان طبیعی اقدام کردند و از بین آن‌ها ۳۷۴۶ نفر (یعنی حدود ۷۵ درصد) موفق به زایمان طبیعی شدند.

در بین مادرانی که سعی داشتند بعد از یک‌بار سزارین، زایمان بعدیشان را به روش طبیعی انجام دهند، در کمتر از یک درصد موارد پارگی رحم دیده شد. این نسبت عارضه در زایمان طبیعی با نسبت میزان تزریق خون، عفونت‌های بعد از عمل جراحی و مدت بستری‌شدن در بیمارستان که به خاطر سزارین اتفاق می‌افتد، به طور معنی‌داری بالاتر است. بر پایه این قیبل مطالعات و نظایر آن است که شعار «یک بار سزارین؛ برای همیشه سزارین» منسوخ شده و سزارین قبلی برای سزارین‌های بعدی الزامی ایجاد نمی‌کند. این یکی از عواملی بود که باعث کاهش روند رشد سزارین در جوامع غربی شد.

در بین مصاحبه‌کننده‌ها مادرانی بودند که بر مبنای این باور نادرست، زایمان دوم خود را از پیش، سزارین فرض کرده بودند و آن را امری بدیهی می‌پنداشتند؛ برای مثال سودابه می‌گفت: «مردم می‌گویند هر که یک‌بار سزارین بشود، بعدی هم باید سزارین بشود. اطرافیان این‌طور می‌گویند، فکر کنم دوباره سزارین را انتخاب کنم به خاطر ترس از درد».
پژوهش فوق با عنوان کامل "سزارین انتخابی؛ واکاوی تجربه زیسته نمونه‌ای از زنان در شهر تهران" توسط دکتر فاطمه جواهری و زینب هاشمی‌خواه انجام و سال 1395 در فصلنامه مطالعات راهبردی زنان منتشر شده است.