درمان دیابت در کودکان، معجزه سلول های بنیادی

بدن همه موجودات زنده روی کره زمین از سلول درست شده و بدون آن‌ها هیچ حیاتی وجود ندارد.همه سلول‌های بدن عمر و کار مشخصی دارند، ولی سلول‌های بنیادی تنها سلول‌هایی هستند که قابلیت بازسازی خودشان را دارند. این سلول‌ها در همه اعضای گوناگون بدن ما وجود دارند و کارشان ترمیم و بازسازی آن عضو است.

کشف سلول‌های بنیادی، انقلابی بود که تئوری آن در سال ۱۹۰۸ شکل گرفت و حالا پس از یک قرن این نظریه به ثمر نشسته و این روزها صحبت‌های زیادی درباره پیشرفت‌های چشمگیر درمان بیماری‌ها با این سلول‌ها می‌شنویم. شیوه‌ای درمانی که جزو جدیدترین شیوه‌هاست و پزشکان ایرانی با اتکا به دانش بومی و تلاش و جدیت بی‌نظیر، از این روش برای درمان انواع سرطان‌ها استفاده می‌کنند.
برای داشتن اطلاعاتی بیشتر در این زمینه با دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل شرکت فناوری
بن یاخته‌های رویان به گفت‌وگو نشستیم که در زیر می‌خوانید.

آقای دکتر! تفاوت سلول‌های بنیادی با سلول‌های دیگر چیست ؟
سلول‌های بنیادی دو ویژگی مهم دارند. نخست اینکه امکان نوسازی تمایز به سلول‌های دیگر را دارند. دومین ویژگی که سبب تفاوت آن‌ها با سلول‌های دیگر می‌شود، این است که سلول‌هایی در بدن وجود دارند که ممکن است یکی از این ویژگی‌ها را داشته باشند و اگر هر دوتای این‌ها را با هم، همزمان داشته باشد، صرفاً سلول‌های بنیادی باشد که این عنوان را به آن اطلاق می‌کنیم.
آن چیزی که موجب شده در سال‌های گذشته توجه جدی نسبت به بحث سلول‌های بنیادی و سلول درمانی شود، این است که در قالب بیماری‌هایی که به نوعی صدمه سلولی دارند، می‌توانیم از آن سلول‌ها برای درمان استفاده کنیم. به همین دلیل است که کارهای ذخیره سازی سلول‌های بنیادی از منابع گوناگون مورد توجه قرار گرفته است.

تحقیقات در خصوص سلول‌های بنیادی از چه زمان در ایران شکل گرفته است؟
تقریباً از اوایل دهه 80 در پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی با همت زنده یاد دکتر کاظمی آشتیانی، این تحقیقات را شروع کردیم. البته پیش از آن اقدام‌هایی در دنیا صورت گرفته بود و محققان ما در پژوهشگاه هم به آن دست پیدا کردند و توانستند اقدام‌هایی در این زمینه انجام دهند.

در آن بخش مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی نامه‌ای را خدمت مقام معظم رهبری نوشتند و چالش‌هایی را که در خصوص برخی مسایل اخلاقی وجود داشت، اعلام کردند. پی‌نوشت نامه‌ای که مرحوم آشتیانی ارسال کرده بودند، چند مورد پاسخ بود که در آن به دو سه نکته تأکید و اشاره شده بود: «با این کار، ثروت هنگفت را برای کشور به ارمغان بیاورید و دوستان توجه داشته باشند که ساختن قطعات یدکی انسان به ساختن انسان کامل منجر نشود».

بر همین اساس و پیگیری‌هایی که مقام معظم رهبری داشتند، سبب شد محققان نسبت به این موضوع اهتمام بیشتری داشته باشند و شرایط کشور ما را نسبت به کشورهای منطقه که به این دانش مدت زمان زیادی است دست پیدا کرده‌اند، در یک رتبه بسیار خوبی قرار دهد.

در کشور ما چقدر از ظرفیت‌های سلول‌های بنیادی شناخته شده است؟
در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی و دانش، دو بحث مجزا پیش رو داریم. یکی بحث استحصال و جمع‌آوری سلول‌های بنیادی است. در کشور ما کاملاً این دانش بومی است. یعنی از منابع گوناگون امکان جمع‌آوری سلول‌های بنیادی وجود دارد. اما جنبه دیگر کاربردی شدن و درمان بیماری‌هاست. هنوز در مراحل انجام کارآزمایی بالینی روی بیماری‌های گوناگون هستیم و با استفاده از سلول‌های بنیادی خون ساز، اقدام‌های درمانی را انجام می‌دهیم. در مراکز پیوند با استفاده از سلول‌های بنیادی بند ناف، بیماری‌هایی که منشأ خونی دارند، مثل انواع سرطان‌های خون، تالاسمی، بیماری نقص سیستم ایمنی یا بیماری‌های خونی مادرزادی درمان جان می‌گیرد و یا در بیماری‌های استخوانی و یا بیماری‌هایی که درگیری غضروفی ایجاد می‌کنند.

اصولآً متخصصان و محققان معتقدند، با استفاده از سلول‌های بنیادی، توانایی درمان بیش از ۷۰ بیماری وجود دارد. بر اساس قاعده برای درمان بیماری‌ها به وسیله سلول‌های بنیادی هنوز نیاز به کار داریم، اما در بحث جمع آوری و به دست آوردن سلول‌های بنیادی از منابع گوناگون مثل خون بند ناف، مغز استخوان، بافت‌های مختلفی که سلول بنیادی دارند و می‌شود از آن‌ها استفاده کرد مثل بافت چربی، بخوبی کار کرده‌ایم.

استخراج سلول‌های بنیادی به چه روشی انجام می‌شود؟
سلول‌های بنیادی را از منابع گوناگون مثل مغز استخوان می‌شود گرفت. مثلاً برای گرفتن از مغز استخوان نیاز به روشی تهاجمی و شرایط خاصی است. با تزریق داروهایی، سلول‌های بنیادی را تحریک می‌کنند تا وارد خون محیطی شود و با روش خاصی سلول‌ها را از خون محیطی جدا سازی می‌کنند. همین طور گرفتن این سلول‌ها از بافت‌ها و ارگان‌های دیگر مثل بافت چربی و خون بند ناف است. بندناف چون یک زباله بیولوژیکی محسوب می‌شود، پس از تولد نوزاد دور ریخته می‌شود، ولی اگر امکان

جمع آوری آن فراهم شود، مملو از سلول‌های بنیادی است. روش جمع آوری، ساده و بسیار مهم است.مهم به این دلیل که باید پس از زایمان بسرعت جمع‌آوری انجام شود. هیچ ضرر و آسیبی به مادر و کودک نمی‌زند و هیچ تداخلی در روند زایمان ندارد، اما با این حال می‌تواند منبع ارزشمندی باشد که در بانک خون بند ناف نگهداری شده و در مواقع لزوم برای بیمارانی که نیاز به درمان با سلول‌های بنیادی دارند، مورد استفاده قرار گیرد.

چه بیماری‌هایی از طریق سلول‌های بنیادی قابل درمان است؟
سلول‌های بنیادی خون بند ناف، چون مملو از سلول‌های بنیادی خون ساز هستند، برای بیماری‌هایی که منشأ خونی دارند مثل تالاسمی، نقص سیستم ایمنی و کم خونی‌های مادرزادی استفاده می‌شود.در چند سال اخیر روی کودکانی که دچار فلج مادرزادی بودند هم استفاده شده است. البته در آینده‌ای نه چندان دور برای کودکان مبتلا به دیابت هم خبرهای خوشی داریم.
آیا ممکن است پس از درمان بیماری‌ها توسط سلول‌های بنیادی دوباره شخص به همان بیماری مبتلا شود؟

این مورد بستگی به شرایط بیماری دارد که در بیماران گوناگون با هم متفاوت است. اما میزان رضایت پیوند پس از دو سال، بیش از 80 درصد بوده که می‌تواند به عنوان یک گزینه مناسب مورد استفاده قرار بگیرد.

برای استفاده از خدمات یافته‌های دانشمندان کشورمان چه مراحلی را باید طی کرد؟
در وهله نخست باید پزشک بیمار را تأیید و معرفی کند که این بیمار داوطلب مناسبی برای استفاده از سلول‌های بنیادی است. پزشک نامه‌ای به بانک خون نوشته و نوع بیماری را مشخص می‌کند،آزمایش ژنتیکی بیمار را در اختیار پزشکان بانک خون می‌گذارد. در این مرحله در بانک سلولی جست و جو می‌شود تا اگر نمونه مناسبی از نظر ژنتیکی وجود داشت، نتیجه را به مرکز پیوند اعلام ‌کند. اگر مرکز پیوند آمادگی لازم را برای پیوند داشت، در سریع‌ترین زمان نمونه در اختیار مرکز پیوند گذاشته می‌شود.

چرا هزینه نگهداری سلول‌های بنیادی گران تمام می‌شود؟
نگهداری از سلول‌های بنیادی در همه جای دنیا کاری هزینه بر است.در حال راه اندازی دفاتری در خارج از کشور هستیم، اما نرخ انجام این خدمات در کشورهای همسایه بیش از دو و نیم تا سه برابر هزینه‌ای است که در ایران بابت آن صرف می‌شود، چون تجهیزات و مواد مصرفی و دانش فنی که برای سلول‌های بنیادی استفاده می‌شود، خاص است و هزینه‌ای هم که صرف می‌شود، زیاد است.

تلاش ما بر این است که برای کم کردن هزینه‌ها از حمایت‌های بیمه‌ای استفاده کنیم. البته مدتی است بیمه‌های تکمیلی برای این موضوع وارد عمل شده‌اند و بخشی از هزینه‌ها را پرداخت می‌کنند.

امیدواریم با تسهیلاتی که دولت برای تقویت بانک‌های عمومی می‌گذارد، افرادی که شرایط مالی مناسبی ندارند هم در صورت نیاز بتوانند از خدمات بانک خون بهره‌مند شوند.

چه افرادی باید خون بند ناف را ذخیره کنند؟
خانواده‌هایی که ریزفاکتوری در خانواده‌شان دارند، مثلاً فردی که یک فرزند مبتلا به تالاسمی یا سرطان خون دارد و مادر در حال باروری مجدد است، توصیه می‌شود ذخیره سازی خون بند ناف را انجام دهند. در سال گذشته به خاطر همین ذخیره‌سازی‌ها پیوندهایی را انجام دادیم که نتایج بسیار خوبی داشت. توصیه می‌کنیم که حتماً از ذخیره سازی خون بند ناف استفاده کنند.