مشکل ناباروری مردان، تشخیص تا درمان

قدیمی‌ها به هر مردی که نمی‌توانست به روش طبیعی موجب باروری همسرش شود نابارور یا عقیم می‌گفتند اما الان تعریف ناباروری عوض شده...» این، بخشی از صبحت‌های دکتر محمدرضا نوروزی، متخصص اورلوژی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران و نایب رییس شورای عالی نظام‌پزشکی کشور است که درباره «عقیمی مردان» با او گفتگو کرده‌ایم .

تعریف طبی ناباروری چیست؟
خب،۹۰ درصد زوج‌ها پس از ازدواج اگر رابطه مرتب جنسی داشته باشند و مشکلی نداشته باشند و پیشگیری هم نکنند، در سال اول پس از ازدواج بارور می‌شوند. ۱۰ درصد بقیه هم معمولا در سال دوم باید باروری داشته باشند. اگر زوجی بعد از یک سال بارور نشود، جزو زوج‌هایی قرار می‌گیرد که باید بررسی شود که چرا باروری رخ نداده. اما تعریفی که در مورد ناباروری آقایان داریم این است که اگر اسپرم مردی پس از بررسی‌های لازم پایین‌تر از معیارهای استاندارد بود، آن فرد نابارور تلقی می‌شود.

و این معیارهای استاندارد چیست؟
وقتی یک آزمایش اسپرم بررسی می شود، تعداد، حرکت و شکل آنها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. اگر این مشخصه‌ها طبیعی باشد، امکان باروری وجود خواهد داشت. در اکثر موارد، مرد نابارور به مردی گفته می‌شود که اختلال اسپرم داشته باشد و در آزمایش‌های اسپرم که سه آزمایش در فواصل مختلف انجام می‌شود، این اختلال ثابت شود. این گروه از مردان خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. بعضی از آنها اصلا اسپرم ندارند و بعضی هم مردانی هستند که اسپرم دارند ولی این اسپرم‌ها در تعداد، شکل و حرکت‌شان اختلال دارند یا ممکن است موادی در داخل مایع حمل‌کننده اسپرم‌شان وجود داشته باشد که برای اسپرم آسیب‌رسان هستند و مشخصات دیگری که مایع حمل‌کننده اسپرم فاقد آن است. به‌عنوان مثال، حجم آن در هر بار انزال باید بین ۲ تا ۵ سی‌سی باشد. از سوی دیگر، رشد اندام تناسلی را در مردانی که با این مشکل مراجعه کرده‌اند از لحاظ اندازه، قوام، اینکه آیا توانایی‌ لازم برای برقراری رابطه را دارد یا خیر بررسی می‌کنیم؛ برایش آزمایش اسپرم درخواست می‌کنیم و اگر لازم باشد از تصویربرداری‌های تکمیلی کمک می‌گیریم. مردانی که اختلالات هورمون دارند، افرادی‌اند که یا دچار بلوغ دیررس شده‌اند یا رشد اندام‌های‌شان به خوبی انجام نشده.

فرآیند اسپرم‌سازی چگونه است؟
یک محور و مسیری در مردان وجود دارد که سیستم مردانه را تنظیم می‌کند. این مسیر از مغز شروع شده و به اندام تولیدکننده اسپرم که در ناحیه تناسلی و کیسه‌های بیضه وجود دارد، ختم می‌شود. مفهوم‌اش این است که مغز باید عملکرد مناسبی داشته باشد. غده هیپوتالاموس در ابتدا باید یک هورمونی را به‌صورت پالسی یا موجی ترشح کند. این هورمون روی غده هیپوفیز تاثیر گذاشته و از آنجا دو هورمون دیگر آزاد می‌شوند. این دو هورمون روی اندام تولیدکننده اسپرم اثر می‌گذارند و در آنجا دو نقش را ایفا می‌کنند. یکی اینکه سبب می‌شوند اسپرم‌سازی فعال شود و دیگر اینکه موجب ترشح هورمون مردانه می‌شوند؛ همان هورمونی که صدای مردان را تغییر می‌دهد، سبب رویش ریش و سبیل می‌شود، عضلات‌شان را قوی‌تر از خانم‌ها می‌کند، میل جنسی را ایجاد می‌کند و سبب می‌شود اسپرم‌سازی در داخل اندام تولیدکننده اسپرم تقویت شود. تازه آن زمان است که اسپرم‌سازی شروع می‌شود. پس از اینکه اسپرم ساخته شد و تکامل پیدا کرد، باید از مسیرهای خروجی خارج شود و در نهایت به مجرای خلفی مردان یعنی همان مجرایی که ادرار از آن خارج می‌شود، برسد و با مایعی که آن را حمل می‌کند، مخلوط و هنگام انزال از مجرا خارج ‌شود.
پس هم باید هورمون‌های مغز درست کار کند، هم اندام تولیدکننده اسپرم و هم اسپرم باید مسیرش را درست طی کند.
بله، اگر هرکدام از این موارد دچار اختلال شود می‌تواند سبب ناباروری جنسی شود. اگر مردی اسپرم‌ بسازد، حتی اگر این اسپرم از بدنش خارج نشود و در داخل اندام بماند، ما قادریم این اسپرم را استخراج کرده و با اسپرم خانم‌اش‌ در خارج از بدن‌شان لقاح دهیم، سپس جنین حاصل شده از این لقاح را چند روزی خارج از رحم نگه داریم و پس از آنکه کمی رشد کرد به رحم خانم برگردانیم. این آن چیزی است که به آن لقاح خارج رحمی یا IVF می‌گویند. بنابراین اگر مردانی اسپرم اندک داشته باشند یا در مایع حمل‌کننده اسپرم‌شان، اسپرمی نداشته باشند ولی پس از بررسی در اندام تولیدکننده اسپرم، آن را پیدا کنیم، می‌توانند با این روش صاحب فرزند شوند.