مصرف دگزامتازون در دوران بارداری، اشکال دارد؟

با شروع علائم سرماخوردگی و بیماری معمولا قبل از رفتن به سراغ درمان خانگی سرماخوردگی و بدون آگاهی از نتایج نامطلوب مصرف داروهای شیمیایی از پزشک خود سریعا درخواست داروهایی همچون قرص‌های سرماخوردگی، دگزامتازون و... می‌کنیم. این روزها مصرف دگزامتازون یکی از داروهای به‌ظاهر درمان کننده سرماخوردگی در کشور ما روبه افزایش است. این دارو که معمولا بصورت آمپول عرضه می‌شود اگرچه روند بهبودی بیماری را سرعت می‌بخشد اما عوارض جبران‌ناپذیری از جمله ضعیف‌شدن سیستم ایمنی بدن، افسردگی و پوکی استخوان بر جا می‌گذارد.

دگزامتازون چیست؟
دگزامتازون یا آنطور که رایج است دگزا، یکی از داروهایی است که در اشکال مختلف خود (شربت، قرص، قطره، آمپول، پماد و محلول‌ها) وجود دارد و یکی از پرکاربردترین داروهاست. دگزامتازون، قویترین دارو و یکی از طولانی‌اثرترین انواع کورتون است که در کنار انواع آنتی بیوتیک‌ها، داروی آشنای ما ایرانی‌هاست. همچنین این دارو از دسته کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها) است که داراری اثرات گسترده‌ای در قسمت‌های مختلف بدن هستند که این اثرات گسترده همانطور که می‌توانند در درمان طیف زیادی از بیماری‌ها مفید باشند، می‌توانند عوارض جانبی زیادی هم به جا بگذارند. درمان حمله آسم، درمان حساسیت شدید، کنترل التهاب در ب یماری‌های روماتیسمی و خودایمنی و کنترل صدها بیماری حاد و مزمن دیگر از جمله کاربردهای این داروهاست.

آیا دگزامتازون درمان سرماخوردگی است؟
متاسفانه تزریق آمپول دگزامتازون برای بیمار، هنگام بروز سرماخوردگی در کشور ما بسیار شایع است، در سرماخوردگی‌های همراه با عفونت باکتریایی (مثلا انواع تب دار یا همراه با گلودرد چرکی) با سرکوب ایمنی بدن، برای باکتری‌ها فرصتی را برای سازماندهی نیروها و تکثیر فراهم می‌کند و در نتیجه ممکن است چند روز بعد منجر به شعله‌ور شدن بیماری و حتی ایجاد عفونت‌های شدید تنفسی شود در حالیکه شاید در ظاهر با تزریق این آمپول، علائم سرماخوردگی به سرعت از بین برود، اما به علت اثراتی که این دارو بر تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌گذارد، خطر ابتلا به بیماری‌های عفونی نیز در بیمار افزایش می‌یابد. به همین علت، بیمار باید در چنین شرایطی هر نوع علامت ساده همچون تب و بی‌حالی را جدی بگیرد و به پزشک مراجعه کند. زیرا ممکن است در معرض ابتلا به یک بیماری جدی عفونی قرار داشته باشد.

تاثیر استفاده از این دارو در بدنسازی و دوپینگ
متاسفانه این روزها پای این دارو به باشگاه‌های بدنسازی نیز باز شده است و علاقه‌مندان به بدنسازی نیز از نوع تزریقی آن به عنوان داروی کورتونی برای حجم‌دهی به عضلات استفاده می‌کنند. در حالیکه پزشکان در این‌باره می‌گویند: این دارو نه تنها به افزایش حجم عضلات و توان ورزشکاران منجر نمی‌شود، بلکه باعث افزایش تجزیه عضلات، کاهش توده عضلانی و ضعف آن می‌شود. همچنین با مصرف این دارو امکان پارگی و آسیب دیدن تاندون‌ها در ورزشکاران، هنگام انجام حرکات ورزشی بشدت افزایش می‌یابد.
کورتون‌ها می‌توانند نوعی حالت خوش آنی در فرد ایجاد کنند که به euphoria موسوم است. همچنین باعث تغییرات آنی در میزان قند خون می‌شوند و بصورت کوتاه‌مدت ممکن است برخی توانایی‌های جسمانی را افزایش دهند. البته این داروها در دراز مدت هم باعث پوکی استخوان و هم ضعف ایمنی بدن می‌شوند بنابراین مصرف مکرر آن حتی به قصد دوپینگ اثرات معکوس خواهد داشت.
نکته: دگزامتازون جزو داروهای ممنوع دوپینگ است.

آیا می‌توان در دوران حاملگی این دارو را مصرف کرد؟
دوران بارداری یکی از حساس‌ترین زمان‌ها در مصرف داروهاست. بخاطر سلامت جنین بهتر است هیچ دارویی خودسرانه مصرف نگردد و برای درمان سرماخوردگی و یا آنفولانزا در دوران بارداری مشورت با پزشک مربوطه ضروریست. دگزامتازون از نظر مصرف در حاملگی جزو گروه c است. یعنی نه جزو داروهای بی‌خطر است و نه جزو داروهای خطرناک. در صورت صلاح‌دید پزشک در برخی موارد می‌توان با قبول برخی عوارض جانبی از این دارو استفاده کرد. مصرف خودسرانه به‌ویژه در حاملگی کاملا ممنوع است. زیرا ممکن است باعث سرکوب غده فوق کلیه در جنین شود.

تاثیر و عوارض دگزامتازون در افزایش اشتها و چاقی
افرادی که به دنبال روش‌های سریع برای چاق‌شدن می‌گردند حتما اسم این دارو هم به گوششان خورده است. دگزامتازون اشتها را زیاد می‌کند. علاوه بر آن از طریق ایجاد تورم در بدن شما را چاق می‌کند. در حقیقت یکی از عوارض استفاده زیاد از کورتون ها ایجاد تورم تدریجی در بدن و افزایش میزان چربی است که باعث پف‌کردن فرد شده و یا باعث ایجاد علامتی که اصطلاحا به آن ماه رخ می‌گویند (یعنی گرد و پف کرده شدن صورت) می‌شود. در نتیجه بیمار احساس می‌کند که چاق و قوی بنیه شده است. اما حقیقت این است که تمام کورتون‌ها در استفاده مکرر باعث تحلیل رفتن عضلات و پوکی استخوان می‌شوند. در حقیقت این دارو بدن شما را رسما به یک پفک تبدیل می‌کند.

عوارض شایع و مهم مصرف کورتون
افسردگی، توهم، اختلالات ذهنی و تضعیف سیستم ایمنی و کاهش سد دفاعی بدن در مقابل انواع عفونت‌ها از عوارض نامطلوب ناشی از مصرف نابجا و بی‌رویه آمپول دگزامتازون است.
در مصرف بصورت موضعی (به شکل پماد و قطره یا محلول): تحلیل رفتن پوست در استفاده درازمدت، لکه‌افتادن روی پوست و خشکی پوست، تشدید عفونت‌های قارچی .
در مصرف سیستمیک (خوراکی یا تزریقی): سرخوشی، عوارض گوارشی، تشدید عفونت‌ها، بی‌خوابی، پوکی استخوان (در مصرف طولانی)، ضعف ایمنی ، اختلالات هورمونی (نظیر پرمویی، اختلال عادت ماهانه) اتساع شکم (حالت نفخ به همراه صدای غرغر) و گرد شدن صورت، اختلال آنزیم‌های کبدی، تحلیل عضلانی، چرب شدن پوست و تشدید آکنه، تغییرات روحی (نظیر سرخوشی بیش از حد یا تحریک‌پذیری عصبی)
توجه: صرف نظر از عوارض، وابستگی به کورتون مشکل مهم دیگری است که بر اثر استفاده به مدت حدود یک ماه از کورتون‌ها گریبان‌گیر بیمار می‌شود.

مهم‌ترین مطالب در این‌باره:
چه کسانی ممنوعیت مطلق مصرف دارند؟
دگزامتازون بر سیستم ایمنی بدن اثر دارد اما به لحاظ مولکولی، تا ۳ روز بیشتر در بدن نمی‌ماند. البته اگر دارو به صورت عضلانی تزریق شود ممکن است زمان بیشتری در بدن باقی بماند.در مواردی مثل هنگام واکسن زدن، وجود بیماری‌های ویروسی، بیماری‌های قارچی سیستمیک (قارچ داخل بدن) و ... که سیستم ایمنی بیمار ضعیف شده است، مصرف کورتون‌ها خصوصا دگزامتازون می‌تواند سبب سرکشی و بدتر شدن بیماری شود. در این موارد به هیچ عنوان نباید دگزامتازون مصرف شود.

آمارها چه می‌گوید؟
آمارها نشان می‌دهد در مجموع حدود ۲۵ درصد از نسخه‌ها یعنی به‌طور میانگین از هر ۴ تا ۵ نسخه یکی شامل دگزامتازون است. براساس اخباری هم که منتشر شده پرمصرف‌ترین داروی کشور دگزامتازون است. این آمار باید افراد را متوجه برخی نگرانی‌ها کند تا درباره مصرف این دارو حساسیت بیشتری داشته باشند. شاید یکی از مهم‌ترین دلایل تجویز این دارو اثر ضدالتهابی آن باشد که پس از مصرف حال خوبی در فرد ایجاد می‌کند.
همین باعث می‌شود که بسیاری از بیماران اصرار داشته باشند یک کورتون تزریقی یا دگزامتازون دریافت کنند که هر چه سریعتر بهبودی حاصل شود. غافل از اینکه بهبودی لحظه‌ای با استفاده از دگزامتازون می‌تواند درمان قطعی را به تعویق بیندازد و این یعنی که دوره درمان طولانی‌تر می‌شود و عوارضی هم به دنبال خواهد داشت که بسیاری از این عوارض به دوز مصرف وابسته نیست و حتما لازم نیست دوز خاصی از این دارو مصرف شود تا عوارض خود را نشان دهد.بررسی‌های ما نشان می‌دهد دگزامتازون به دلیل اثر ضدالتهابی خصوصا در شرایط بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی‌ها و ... تجویز می‌شود که باید گفت به لحاظ علمی کورتیکواستروئید‌ها جایگاهی برای تجویز در سرماخوردگی‌ها ندارند.

دریافت بدون نسخه
دگزامتازون عوارض شایعی دارد که باید در مواقعی که نیاز به مصرف این دارو نیست اصراری به دریافت و تجویز آن نداشته باشیم. حتی در بسیاری از موارد مردم به‌طور خودسرانه این دارو را بدون نسخه دریافت می‌کنند که اگر مصرف خودسرانه را به آمار تجویز اضافه کنیم به همان آمار یک چهارم ‌می‌رسیم یعنی از هر چهار نسخه، یکی دگزامتازون.این دارو جزو لیست داروهای مجاز برای ارائه بدون نسخه نیست اما آنچه در عمل اتفاق می‌افتد این است که متاسفانه افراد به اصرار ممکن است بدون نسخه این دارو را دریافت کنند.

دگزامتازون در ایران و سایر کشورها
ممنوعیت مصرفی برای دگزامتازون در کشورهای اروپا وجود ندارد. آنچه وجود دارد این است که در اروپا به‌طور کلی داروهای تزریقی در درمان‌های سرپایی تجویز نمی‌شود و تزریقات به شکلی که ما در داروخانه‌ها با نسخه یا بدون نسخه دریافت می‌کنیم وجود ندارد. کشورهای اروپایی در ارائه کل داروهای تزریقی محدودیت دارند، داروهای تزریقی فقط در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها تجویز می‌شود و در درمان‌های سرپایی یا داروخانه‌ها بدون نسخه داده نمی‌شود.
آنچه باید در نظر داشت این است که نباید انتظار داشته باشیم برای همه مشکلات داروهای قوی خصوصا تزریقی تجویز شود.بیمار باید در شرایط خاصی باشد تا بتوان برای او داروی تزریقی در نظر گرفت. یعنی بیمار یا باید قادر به بلع نباشد و یا در شرایط حادی قرار داشته باشد که لازم باشد هرچه سریع‌تر دارویی به بدن او وارد شود تا شرایط به حد تقریبا نرمالی برسد یا زمانی که دارو فقط به شکل تزریقی موجود است و فرم دیگری ندارد.
در این شرایط مجبوریم از داروهای تزریقی استفاده کنیم؛ در غیر این صورت تجویز داروهای خوراکی، موضعی و یا حتی شیاف به داروهای تزریقی ارجحیت دارد. علت این است که آمارها نشان می‌دهد فارغ از نوع دارو، تا ۵ درصد احتمال ایجاد عارضه از خود تزریق وجود دارد؛ حتی اگر این تزریق آب مقطر باشد. به‌هرحال آبسه و ورم و ... ناشی از تزریق هم خود به عنوان عارضه برشمرده می‌شود.
متاسفانه اتفاقی که در کشور ما رخ می‌دهد این است که معمولا درباره داروهایی که پیک مصرف دارند به دنبال داروی جایگزین هستیم. در دوره‌ای پیروکسیکام زیاد مصرف می‌شد که عارضه فلج پا را به دنبال داشت، دگزامتازون را به جای پیروکسیکام در نظر گرفتند. الان هم به دنبال دارویی جایگزین دگزامتازون هستند که درست نیست.باید به جای اینکه به دنبال جایگزین برای داروهای پرمصرف باشیم، میزان مجاز مصرف را رعایت کنیم. باید به جای حذف یک دارو، دانش و آگاهی، چه بیماران و چه پزشکان را افزایش داد.

وزارت بهداشت برای این مصرف بی‌رویه چه کرده است؟
سازمان غذا و دارو منتظر این نیست که آماری به دست آید و سپس اقدام کند. ما در سطوح مختلف اقداماتی را انجام می‌دهیم. استخراج همین آمار، نتیجه اقداماتی است که انجام شده و ما در ۳ سال اخیر شاهد روند کاهشی مصرف دگزامتازون بوده‌ایم. مصرف دگزامتازون در این سال‌ها به سمت میزان مصرف منطقی شدن پیش می‌رود.به‌هرحال مثلث بیمار، پزشک و داروساز در تجویز و مصرف دارو نقش مهمی دارد و اقدامات مختلفی که انجام می‌شود باید هر سه این رئوس مثلث را دربر گیرد.در حال حاضر اقداماتی در حوزه مصرف منطقی دارو در سازمان غذا و دارو درحال انجام است. برنامه‌هایی را در گروه پزشکی در نظر گرفته ایم که راهکارهای مدیریتی، نظارتی و آموزشی را شامل می‌شود. در کنار آن آموزش، اطلاع‌رسانی و آگاهی مردم است که باید از عوارض داروها اطلاعات صحیح و کاملی داشته باشند.