نارسایی تخمدان در زنان، چه نقشی در ناباروری دارد؟

ناباروری ناشی از نارسایی زودرس تخمدان مشکلی چالش‌برانگیز است، زیرا اختلال عملکرد تخمدان‌ها به این معناست که احتمال باردار شدن از طریق تخمک‌های خود شخص تا حد زیادی کاهش یافته است و این موضوع یکی از عوامل هراس زنان از بروز ناباروری است که نیازمند آگاهی، توجه و درمان به موقع و مناسب است.
دکتر سهیلا انصاری پور، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری، در خصوص چگونگی تاثیر اختلال عملکرد تخمدان ها بر باروری افراد، گفت: اختلال تخمدانی یکی از اجزاء اصلی بررسی ناباروری است. حدود ۴۰ درصد از علل ناباروری در خانم ها و حدود ۲۰ درصد در زوجین را شامل می شود. تخمک گذاری مرتب با سیکل قاعدگی منظم مشخص می شود و بنابراین زنان با قاعدگی نامنظم بایستی در مورد احتمال عدم تخمک گذاری خود دچار تردید شوند. تخمک گذاری مرتب و به دنبال آن قاعدگی منظم و بارداری، منوط به وجود تخمدان سالم و کنترل سالم محور سیستم عصبی مرکزی هیپوتالاموس و هیپوفیز بر تخمدان است.
وی تصریح کرد: به طور کلی اختلالات تخمدانی به سه دسته تقسیم می شوند که دسته اول اختلالاتی است که در غده هیپوفیز- هیپوتالاموس هست و در حدود ۵ تا ۸ درصد موارد را تشکیل می دهد. شامل مشکلات ارگانیک و یا غیرارگانیک همچون بی اشتهایی عصبی، چاقی، استرس، ورزش شدید و حتی اختلالات احساسی و خواب که تخمدان را تحت تاثیر خودشان قرار دهند، اختلال شناخته شده آمنوره هیپوتالاموسی نیز در این دسته قرار می گیرد که به راحتی با جایگزینی داروهای تحریک تخمک گذاری درمان می شوند.
انصاری پور ادامه داد: اختلالات دسته دوم که آن هم ۵ تا ۸ درصد اختلالات تخمدانی را به خود اختصاص می دهد مربوط به نارسایی های تخمدان است که یا به صورت ژنتیکی اتفاق می افتد و یا اینکه فرد در طی سنین باروری ممکن است دچار نارسایی شود، مثل بروز یائسگی زودرس که اصطلاحا به آن بی کفایتی زودرس تخمدان گفته می شود و حدود یک درصد خانم ها به آن مبتلا می شوند و دسته سوم اختلالات تخمدانی که شایع ترین نوع اختلالات است و حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد را شامل می شود. در واقع نارسایی در تخمدان و یا سیستم عصبی مرکزی وجود ندارد بلکه بی نظمی ترشح هورمون ها در این محور و عملکرد تخمدان ها و یا سایر ارگان ها باعث عدم تخمک گذاری مزمن می شود. همچنین سندرم تخمدان پلی سیستیک که شایع ترین اختلال اندوکرین در خانم ها است و ۵ تا ۲۰ درصد خانم ها به آن مبتلا هستند نیز در این گروه قرار می گیرد.
این جراح زنان و زایمان، افزود: در صورتی که سندرم تخمدان پلی سیستیک به تنهایی عامل نازایی باشد از جمله درمان پذیرترین اختلالات تخمدانی به شمار می رود.
انصاری پور با بیان اینکه ابتلا به PCO علاج پذیر نیست اما درمان پذیر است، تصریح کرد: در واقع علائم بی نظمی قاعدگی و یا آکنه و پرمویی زنان تا زمانی که دارو دریافت می کنند، رفع می شود اما با قطع دارو مجددا عود می کنند.‌ البته اگر اصول مربوط به سبک زندگی صحیح همچون ورزش منظم، کاهش وزن، تغذیه مناسب، نداشتن استرس، نداشتن اختلالات خواب و...، از سوی بیماران رعایت شود، فواصل عود بیماری افزایش می یابد. اما در خصوص درمان باید گفت عموما بر پایه اصلاح سبک زندگی و درمان دارویی است. محور درمان های اولیه نیز عمدتا بر اساس کاهش سطح انسولین، باز گرداندن ناباروری (یا اصطلاح مناسب تر دشوارزایی)، درمان پرمویی و آکنه و تنظیم سیکل قاعدگی جهت جلوگیری از تکثیر خوش خیم مخاط آندومتر
(هیپرپلازی اندومتر) و سرطان آندومتر است. چون معمولا سطح انسولین در این افراد بالا است، کاهش وزن سبب کاهش سطح انسولین و لذا کنترل هر چهار محور می شود. حتی کاهش ۵ تا ۱۰ درصد وزن می تواند سبب از سرگیری تخمک گذاری و بارداری در زنان شود.
وی خاطرنشان شد: به طور کلی مصرف قرص های جلوگیری از بارداری در کنار کاهش وزن، درمان خط اول برای کنترل بی نظمی قاعدگی و پرمویی برای مبتلایان بهPCO است و مادران نباید نگران دریافت قرص های جلوگیری در دختران خود باشند. زیرا ریزش حداقل هر ۳ ماه یکبار سطح اندومتر برای پیشگیری از سرطان اندومتر ضروری است. البته در صورت عدم تحمل و یا منع مصرف قرص های ترکیبی، درمان خط دوم و سوم استفاده از ترکیبات پروژسترون و همچنین متفورمین هست که علایم خاص خودش را دارد.
انصاری پور با اشاره به اینکه ژن در ۵۰ درصد موارد می تواند در ابتلا به PCO نقش داشته باشد، گفت: عوامل ژنتیکی و محیطی در ابتلا به PCO نقش موثری دارند. سندرم تخمدان پلی سیستیک یک اختلال چند عاملی است یعنی زمینه ژنتیکی و محیطی هر دو در ابتلا به PCO نقش موثری دارند. در واقع ژن هم از پدر و هم از مادر منتقل می شود و به صورت ارثی دختر و پسر ژن را دریافت می کنند که در دختران به صورت ابتلا به PCO و در پسران به شکل ابتلا به تاسی زودرس و سندرم متابولیک، یعنی به صورت فشارخون بالا ، دیابت و یا چربی خون بالا بروز می کند. بنابراین دختری که مادر و خانواده پدری وی به PCO مبتلا هستند شانس بیشتری جهت ابتلا به PCO را دارد و توصیه ما به این افراد این است که از همان ابتدای بلوغ و شروع دوران پریود بر روی الگوی قاعدگی و پرمویی خود دقت داشته باشند. از طرفی در این افراد اقدام به بارداری در سنین مناسب ۲۵ تا ۳۰ سالگی توسط پزشکان توصیه می شود و در صورتیکه به دلیل مسایل شغلی و یا تحصیلی، تمایل به تاخیر سن ازدواج و یا بارداری دارند، می توانند از امکان فریز تخمک و یا جنین بهره مند شوند.
وی در خصوص یائسگی زودرس، افزود: اگر زنی کمتر از ۴۰ سال سن داشته باشد و تا سه ماه پریود نشود و آزمایش Fsh او که مربوط به هورمون های غده هیپوفیز است، بالای ۴۰ باشد در واقع یائسگی زودرس برای او مطرح می شود که البته توصیه ما این است که آزمایش دو بار تکرار شود. در صورتی که زمان زیادی از قطع پریودها گذشته باشد، به دلیل کمبود استروژن علائمی چون گرگرفتگی، خشکی مخاط واژن و کوچک شدن تخمدان و رحم در سونوگرافی انجام شده نیز قابل مشاهده است که به این ترتیب تشخیص یائسگی زودرس به صورت قطعی بیان می شود.
انصاری پور با اشاره به اینکه در ۵ درصد از افراد مبتلا به یائسگی زودرس امکان بارداری به صورت خود به خود وجود دارد، افزود: متاسفانه تا این لحظه هیچ درمان دارویی قطعی برای کمک به باردار شدن این افراد نیست و بهترین روش استفاده از تخمک اهدایی است.
وی خاطرنشان کرد: البته در دنیا تحقیقات متعددی برای درمان یائسگی زودرس در حال انجام هست. بطور کلی در یائسگی زودرس با دو مشکل مواجه می شویم، دسته ای از علل مانند شیمی درمانی، رادیوتراپی و جراحی ممکن هست باعث از بین رفتن تمام فولیکول های تخمدانی شوند اما در دسته ای دیگر که فولیکول غالب در تخمدان دیده نمی شود، فولیکول های ریز وجود دارند. تزریق سلول های بنیادی نیز از دیگر روش های پژوهشی هست که در مرکز درمان ابن سینا هم طرح تحقیقاتی آن در حال انجام است و مانند دیگر مداخله های درمانی زمان و مطالعات بیشتری را می طلبد.
این جراح زنان و زایمان، با بیان اینکه تخمدان در میزان پاسخگویی افراد به باروری و تحریک تخمک گذاری نقشی بسیار اساسی دارد، یادآور شد: شاید بتوان گفت تخمدان برای هیچ متخصصی به اندازه متخصص نازایی ارزشمند نیست، هرگونه عمل جراحی روی تخمدان، و یا حتی لوله های رحمی به واسطه تغییراتی که بر خون رسانی به تخمدان بوجود می آورد ، می تواند بر کاهش ذخیره تخمدان و ناباروری تاثیر داشته باشد. حتی در عمل آندومتریوز که به صورت پیشرفته در مرکز درمان ابن سینا انجام می شود، متخصصان لاپاروسکوپی قبل از انجام عمل جراحی، بیمار را جهت بررسی های تخمدانی به متخصص زنان ارجاع می دهند تا در صورت نیاز فریز تخمک و یا جنین برای آنها، قبل از عمل اندومتریوما انجام شود .
دکتر فرناز فاطمی، جراح و فلوشیپ زنان، زایمان و ناباروری، با اشاره به اینکه یکی از علل ناباروری علل زنانه است و PCO یا همان اختلالات تخمک گذاری از جمله شایع ترین علل ناباروری در زنان است، گفت: خوشبختانه PCO نسبت به علل دیگر ناباروری درمان ساده تری دارد البته به شرط آنکه تنها علت ناباروری باشد و شرایط دیگر نرمال باشد. در این صورت کاهش وزن، اولین و مهم ترین قدم درمانی است یعنی اگر این افراد موفق به کاهش ۵ تا ۱۰درصد وزن خود شوند در بیشتر موارد تخمک گذاری به صورت طبیعی اتفاق خواهد افتاد و حتی ممکن است به صورت خود به خودی بارداری صورت پذیرد.
وی تاکید کرد: نکته مثبت درمان ناباروری و ابتلا به PCO در مرکزی همچون مرکز درمان ناباروری ابن سینا این است که کار به صورت تیمی انجام می شود و ما در کنار خود متخصص تغذیه داریم و برای این بیماران مشاوره تغذیه را درخواست می دهیم که با توجه به رژیم های تغذیه ای مناسب و گنجاندن ورزش در برنامه روزانه، بیماران مبتلا می توانند به هدف خود یعنی باروری دست یابند.
فاطمی افزود: در صورتی که بارداری با کاهش وزن صورت نگیرد، در مرحله بعد از درمان دارویی و داروهای تحریک تخمک گذاری استفاده می شود که البته باید با نظر پزشک متخصص مصرف شود. با توجه به شرایط هر فرد می توان درمان های دارویی را از ۶ ماه و در مواردی بیشتر ادامه داد و نهایتا پس از آنکه تغذیه، کاهش وزن و درمان دارویی موثر نبود، در برخی موارد لاپاروسکوپی و یا کوتر تخمدان ها می تواند کمک کننده باشد و اگر باز هم از موارد فوق نتیجه ای حاصل نشد می توان از درمان های پیشرفته تر مثل IUIو IVF بهره برد.
وی با بیا اینکه ابتلا به PCO (سندرم تخمدان پلی سیستیک) یا اصطلاحا تنبلی تخمدان به صورت معمول به شکل مجموعه ای از اختلالات مشاهده می شود، تشریح کرد: اختلالات سیکل های قاعدگی که گاهی نیاز به مداخله و درمان های هورمونی دارند، افزایش سطح هورمون های مردانه که معمولا در آزمایش خون مشخص می شود یا داشتن علائم بالینی که نشان دهنده افزایش هورمون های مردانه هستند همچون رشد موهای زائد در نواحی مختلف بدن، ریزش موی سر، جوش های پوستی مقاوم به درمان یا وجود علایم سونوگرافیک از جمله بزرگتر بودن سایز تخمدان ها در سونوگرافی و وجود فولیکول ها و سیست های ریز در در حاشیه تخمدان ها و مشاهده تخمدان های بزرگتر از حد نرمال در سونوگرافی زنان مبتلا، از جمله علایم و اختلالات فرد مبتلا به سندرم تخمدان پلی سیستیک است.
فاطمی در خصوص علل یائسگی زودرس خاطرنشان شد: در واقع علل ژنتیکی از جمله علل ابتلا به آن است. به این صورت که ممکن است تعداد یا ساختمان کروموزوم ها در زنان دچار اشکال شود. بنابراین در زنان زیر ۴۰ سال که مشکوک به یائسگی زودرس هستیم، انجام کاریوتایپ توصیه می شود. از دیگر عوامل ژنتیکی می توان به سندرم X شکننده به عنوان علت یائسگی زودرس اشاره کرد. اختلالات خود ایمنی نیز می تواند از جمله علل ابتلا به یائسگی زودرس باشند و همچنین انجام رادیوتراپی و شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان ممکن است به دنبال خود نارسائی تخمدان و یائسگی زودرس را به همراه داشته باشند. بنابراین قبل از شروع این درمان ها به فریز تخمک یا جنین توصیه می شود.
وی ضمن اشاره به اینکه PCO درمان قطعی ندارد، تصریح کرد: آنچه با بالا رفتن سن اهمیت می یابد این است که ممکن است با افزایش سن ذخیره تخمدان ها کاهش یابد و کیفیت تخمک ها پایین بیاید. بنابراین توصیه ما به بیماران مبتلا به PCO این است که هرچه سریعتر برای بارداری اقدام کنند و زمان را از دست ندهند. این بیماران چون در معرض ابتلا به دیابت، فشارخون و عوارض قلبی- عروقی هستند حتما باید سبک زندگی مناسبی داشته باشند و از افزایش وزن نیز جلوگیری کنند.