کیست تخمدان زنان، ساده، مرکب یا تومور؟

دکتر فاطمه قائم مقامی؛ فوق تخصص سرطان‌های زنان درباره کیست های تخمدان، اطلاعاتی را ارائه می دهد.

به‌طورکلی هر زن با دو تخمدان متولد می‌شود که جایگاه آن ها در لگن خاصره اطراف رحم می‌باشد. تخمدان ها محل ذخیره تخمک ها می باشند.

وقتی دختری به سن بلوغ می رسد تخمدان شروع به آزاد کردن تخمک  می نماید و باعث آماده کردن شرایط باروری با آزاد نمودن هورمون های زنانه استروژن و پروژسترون می شود. تخمک ها به‌طور ماهیانه آزاد می شوند که به آن اوولاسیون یا تخمک گذاری اطلاق می شود و آزاد شدن آن ها باعث شروع سیکل ماهیانه در دختران جوان و زنان می شود.

تخمدان ها در حقیقت خانه تخمک ها می باشند این تخمک های آزاد شده از طریق لوله های رحمی به رحم می رسند. اگر تخمک بارور نشود مخاط رحم ریزش می نماید و به این پروسه سیکل قاعدگی اطلاق می شود. تخمدان ها فقط مخزنی برای تخمک ها نمی باشند، بلکه محلی برای ترشح استروژن و پروژسترون نیز هستند که باعث بروز خصوصیات زنانه می شوند.

با افزایش سن خانم ها، تخمدان ها شروع به توقف هورمون سازی می نمایند و باعث بروز یائسگی می‌شوند. در خلال دوران یائسگی آزاد شدن تخمک ها تدریجاً کم شده یا این‌که متوقف می‌شود. به‌علاوه تولید استروژن نیز همچنین کم می شود، رحم هم به این تغییرات هورمونی پاسخ داده و بافت داخل آن ساخته نمی شود که باعث ایجاد پریود شود و به این ترتیب پریود نامنظم شده تا این‌که به‌طور کلی متوقف می شود. علائم یائسگی با کاهش تدریجی ترشح استروژن در تخمدان ها حادث می شود.

انواع کیست‌های تخمدان

تخمدان ها می توانند دچار کیست های ساده، کیست های کمپلکس یا مرکب و تومورهای تخمدانی که می تواند خوش‌خیم یا بدخیم باشد، بشوند. کیست های ساده با یک رشد قسمتی ازتخمدان و تجمع مایع داخل آن مشخص می‌شود، اندازه آن ها معمولاً بالای ۳ سانتی‌متر می باشد و نباید با فولیکول تخمک که در زمان تخمک گذاری گاهی حتی به اندازه ۵/۲ سانتی‌متر می رسد اشتباه شوند.

بیشتر این کیست ها خودبه‌خود یا با مصرف قرص های پیشگیری از بارداری در خلال ۶ - ۸ هفته از بین می روند. متأسفانه با پیشرفت سونوگرافی خیلی مواقع فولیکول های تخمدانی که فیزیولوژیک می باشند و اندازه کمتر از سانتی‌متر ۳ دارند کیست اطلاق می شود و باعث نگرانی دختران جوان و خانم ها می‌شود. کیست های تخمدان در سنین قبل از یائسگی شایع می باشد و همان‌طور که گفته شد ممکن‌است با سونوگرافی یا سی تی اسکن یا روش های رادیولوژیک مغناطیسی (MRI) تشخیص داده شوند. کیست های تخمدان به دوگونه می باشند. کیست های ساده و کیست های کمپلکس یا مرکب.

کیست های ساده: دیواره های نازک دارند و حاوی مایع می باشند و در سونوگرافی خصوصیاتی دارند که به آن‌ها کیست ساده اطلاق می شود. مثلاً‌ در داخل آن‌ها تیغه یا سپتوم وجود ندارد و یا توده ای درداخل کیست دیده نمی‌شود. این کیست ها کیست هایی هستند که در خلال تخمک گذاری ایجاد می-شوند به‌طوری‌که ممکن‌است در خلال تخمک‌گذاری فولیکول بزرگ‌تر از معمول  شود و به‌دلیل اختلال عملکرد تخمدان به‌صورت کیست تظاهر نماید. این کیست ها، کیست های فونکسیونل یا اختلال عملکرد تخمدان اطلاق می شوند. این کیست ها خطرناک و پیش سرطانی نیستند و همان‌طور که گفته شده اکثراً‌ بهبود می‌یابند.

کیست های مرکب یا کمپلکس: با حضور تیغه یا سپتوم در داخل کیست از نظر سونوگرافیک مشخص می‌شوند که آن ها را به حفره‌های متعدد تقسیم می نماید، به‌طوری‌که کیست چند حفره ای ایجاد می شود. در داخل این حفره‌ها از نظر سونوگرافیک ممکن است جوانه یا توده هایی رویت شود. ضخامت دیواره  کیست های مرکب بیشتر است و این کیست ها ممکن‌است همراه با سرطان باشند به‌خصوص اگر در سنین بعد از یائسگی دیده شوند. علاوه بر سونوگرافی معمولی، سونوگرافی داپلر در کیست های مرکب ممکن‌است عروق بیشتری نشان دهد که احتمال سرطان را بیشتر مطرح می نماید. وضعیت کیست تخمدان که بر اساس بررسی های رادیولوژیک مثل سونوگرافی و MRI لگن تشخیص داده می شود و براساس آن کیست ساده یا کمپلکس اطلاق می شود و شرایط بالینی بیمار مثل سن و علائم کیست، جراح زنان را مصمم به تحت‌نظر گرفتن بیمار یا جراحی و برداشتن کیست تخمدان می نماید. معمولاً کیست های ساده که خیلی بزرگ نباشند (کمتر از ۱۰-۸ سانتی‌متر باشند) یا کیست های مرکبی که به‌دلیل خون‌ریزی در تخمدان ها به دلیل تخمک‌گذاری ایجاد شده باشند، تحت‌نظر گرفته می‌شوند و برای کیست های ساده بزرگ (بیشتر از ۱۰ سانتی‌متر) که ممکن‌است با علائم درد همراه باشند یا کیست های کمپلکس و مرکب که قبلاً‌ توضیح داده شد، جراحی در نظر گرفته می‌شود. کیست های مرکب (چند حفره ای) با دیواره ضخیم یا جوانه های داخل کیست در هر سنی بعد از یائسگی باید تحت جراحی واقع شوند چون در این سنین دیگر تخمک‌گذاری متوقف شده و این کیست ها نمی توانند ناشی از خون‌ریزی داخل تخمدان و تخمک‌گذاری ایجاد شده باشند.

تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم تخمدان‌ها

اندازه گیری بعضی از نشانه های شیمیایی بنام تومورمارکرها که از همه مهم‌تر CA۱۲۵ می باشد ممکن‌است در تشخیص و احتمال سرطانی بودن کیست های مرکب کمک کننده باشد اما این نشانه شیمیایی در شرایط دیگر خصوصاً در زنان قبل از یائسگی و بعضی دیگر از بیماری‌های زنان مثل آندومتریوز یا فیبروم رحمی ممکن‌است افزایش یابد. توده های تخمدانی در اثر رشد سلول‌های غیرطبیعی ایجاد می‌شوند که همیشه مترادف سرطان نیستند. این توده ها ممکن‌است خوش‌خیم یا بدخیم باشند. تفاوت تومورهای خوش‌خیم از بدخیم آن است که تومورهای بدخیم انتشار می یابند ولی تومورهای خوش خیم انتشار نمی یابند. حد وسط این تومورها می تواند تومورهای مرزی باشند که در زیر میکروسکوپ توسط آسیب شناس تشخیص داده می‌شوند، این تومورها رشد آهسته ای دارند و ممکن‌است خصوصیات انتشاری و عودکننده داشته باشند و بیمار نیاز به جراحی های مکرر داشته باشد، ولی در بقا و طول عمر بیمار تأثیری نمی گذارند. توده های خوش‌خیم تخمدان ممکن‌است در خانم های جوان کیست درموئید باشد که از سلول های جنینی به‌وجود می آیند و شایع‌ترین توده تخمدانی در زنان جوان است. این توده ها از سلول هایی که قرار است به تخمک تبدیل شوند به‌وجود می آیند و ممکن‌است در داخل آن‌ها بافت های مختلف نظیر دندان، مو، چربی و بافت های دیگر حتی بافت ریه دیده شود. ایجاد سرطان در این توده نادر است به‌خصوص در خانم های زیر ۴۰ سال. این توده های تخمدان چون سنگین هستند و ممکن‌است باعث چرخش پایه تخمدان و علائم اورژانس به‌صورت پیچش تخمدان یا خون‌ریزی یا پاره گی و عفونت شوند باید تحت جراحی واقع شوند. معمولاً‌ بعد از جراحی بیمار درمان می شود وتأثیری در بقای عمر او ایجاد نمی شود.

در سنین بالاتر توده های خوش‌خیم تخمدان ممکن ‌است فیبروم تخمدان باشد که باز هم درمان جراحی باید انجام شود. توده های تخمدان در سنین حوالی یائسگی ممکن‌است با خصوصیات رشد آهسته مثل تومورهای گرانولوزاسل تظاهر نماید که از نظر سونوگرافیک خصوصیات کیست کمپلکس داشته باشد.

درمان آن نیز جراحی است. در سنین بالاتر از یائسگی توده های تخمدان ممکن‌است دلیل سرطان اولیه تخمدانی یا سرطان انتشار یافته از محل دیگر مثل معده، روده، پستان و غیره باشد. در این موارد معمولاً‌ تخمدان های دو طرف بزرگ می شوند که به آن تومور کروکنبرگ اطلاق می‌شود.

به‌طور خلاصه با در نظر گرفتن خصوصیات سونوگرافیک توده های تخمدانی و میزان تومورمارکرها خصوصاً CA۱۲۵ و سن بیمار، تشخیص و احتمال خوش‌خیمی یا بدخیمی توده های تخمدانی داده می شوند. ولی برش منجمد شده در حین جراحی به تشخیص قطعی نوع تومور به جراح کمک می‌نماید تا در مورد نوع عمل جراحی مناسب تصمیم‌گیری کند. به این ترتیب از جراحی بی‌مورد (عدم حفظ باروری در زنان جوان) یا جراحی ناکامل و نیاز به جراحی مجدد جهت تکمیل جراحی اول پیشگیری می شود.