استفاده از رحم اجاره ای، جایز است یا حرام؟

به گفته کارشناسان و متخصصان زنان و نازایی، اخیراً مواردی از زنانی که رحم‌ خود را اجاره‌ داده‌اند و پس از آن دچار مشکلات جسمانی و نقص عضو شده‌اند، دیده شده که شیوه‌های نوین باروری را با تردید مواجه می‌کند؛ بررسی این موضوع براساس قواعد فقهی، ایجاب می‌کند که اگر به هر دلیلی احتمال بروز آسیبی برای مادر یا جنین وجود داشته باشد، باید از انجام این کار پرهیز کرد.

ناباروری یکی از مشکلاتی است که امروزه بیش از سه میلیون زوج ایرانی با آن دسته و پنجه نرم می‌کنند و بنیان برخی از خانواده‌ها به همین علت با تهدید مواجه می شود؛ این در حالی است که یکی از راه‌های درمان ناباروری استفاده از رحم اجاره‌ای است که به دو صورت انجام می‌شود اما تنها یک روش آن از نظر شرعی مورد قبول است. در این روش که به آن لقاح مصنوعی می‌گویند، نطفه مرد و تخمک زن خودش را در خارج از رحم بارور و به دلیل عدم توانایی زن در بارداری، آن را به رحم زن دیگری تزریق می‌کنند؛ این روش در اصطلاح "اجاره رحم" یا "surrogacy" گفته می‌شود.

امروز ایران یکی از پیشگامان جهانی در عرصه پزشکی است و به جرات می توان گفت در رشته های بسیاری با مدعیان بزرگ جهان رقابت می کند؛ یکی از عرصه هایی که در کشورهای دیکر مغفول مانده و بنا به دلایل گوناگون جرات پرداختن به آن را ندارند، موضوع رحم جایگزین است، که گزینه بسیار مهمی در پیشرفت روند تولید مثل داشته و لذت بچه دار شدن را به خانواده های ناتوان می‌دهد؛ این فرآیند پیشرفته حدود ۱۲ است که در ایران مورد توجه قرار گرفته و با توجه به فتوای مراجع و بزرگان دینی در مورد حلال بدون چنین روشی، به صورت یک عرف عادی در جامعه در آمده است. در ایران این مجوز به زوج‌هایی که خانم، به دلایل پزشکی توان حمل جنین و وضع حمل را ندارد ارائه می‌شود.اما اکنون صحبت از مشکلات عرفی در اجاره رحم نیست بلکه با توجه به افزایش ناباروری در کشور و حتی در دنیا که داشتن فرزند را برای تعداد زیادی از زوج‌های جوان به آرزو تبدیل کرده است، مشکلات جسمانی زیادی برای زنانی دیده شده که رحم خود را اجاره می‌دهند.

به گفته کارشناسان و متخصصان زنان و نازایی، اخیراً اخبار ناخوشایند زیادی درباره زنان‌هایی شنیده شده که رحم‌ خود را اجاره‌ داده‌اند؛ از جمله چسبندگی‌هایی که منجر به از دست دادن رحم شده و در برخی موارد منجر به کوریوکارسینوما شده که راه درمان آن شیمی‌ درمانی است؛ کوریوکارسینوما ممکن است پس از یک حاملگی خارج از رحم اتفاق بیفتد یا به ندرت پس از تولد نوزاد در صورت باقی ماندن سلول‌های جفت ایجاد شود. باتوجه به تعدد موارد اینچنینی دیگر نمی توان گفت مشکلات برای زنانی که رحم خود را اجاره می دهند و دچار بیماری‌های پس از آن می‌شوند، معدود و نادر است و موارد مشاهده شده، متخصصان درمان ناباروری را با تردیدهایی درخصوص ایمن بودن روش های نوین باروری مواجه کرده و مسیر تحقیقات جدید را به روی آنها باز کرده است.

از منظر شرعی به این مبحث پرداخت و نظر یک مدرس حوزه، دانشگاه و پژوهشگر فقه و سلامت را درباره اقدامات پزشکی برای فرزندآوری از طریق رحم اجاره‌ای که احتمالاً منجر به بیماری و نقص عضو فرد اهداءکننده رحم می‌شود را جویا شد.

حجت الاسلام عباسعلی واشیان، در این‌باره اظهار داشت: در تمام مباحث فقه قانون کلی داریم که هر فرآیندی که در پزشکی برای بیمار انجام می‌شود، مستلزم این است که ضرر و زیانی در پی نداشته باشد. وی اضافه کرد: حتی اگر یک باروری طبیعی، آسیب جبران ناپذیری را برای مادر ایجاد کند یا او را در معرض خطر مرگ قرار دهد و منجر به مرگ وی شود، از منظر فقهی همان بارداری طبیعی هم منع می‌شود. این پژوهشگر فقه و سلامت، گفت: در مواردی که مادر باردار است، برای حفظ جان مادر و جنینی که حتی روح در آن دمیده نشده، یک بارداری طبیعی با این قاعده در واقع کمک می کند به اینکه مادر را از خطر نجات دهند. رحم اجاره‌ای در صورت قطعیت به خطر افتادن جان اهداکننده‌ رحم، منع شرعی دارد.

واشیان، تاکید کرد: به طریق اولی وقتی که در بارداری طبیعی این قواعد صدق میکند، در درمان ناباروری‌ها یا رحم اجارهای یا تلقیح مصنوعی به هر دلیلی باعث ایجاد، انتقال و یا تشدید بیماری و به خطر افتادن جان فردی شود، منع دارد، اما یک استثناء وجود دارد که در موارد خطر احتمالی یا مشکل پزشکی مربوطه که قابلیت کنترل و درمان وجود داشته باشد و در ثانی یک نفع ارجح‌تر از خطر مورد نظر موجود باشد؛ به عنوان مثال؛ در فردی که پس از سال ها انتظار برایش شرایط باروری فراهم شده، در این شرایط منفعت داشتن فرزند برای وی الویت دارد و با عوارض بیماری که قابل درمان باشد، در واقع مهم است که با علم روز امکان درمان فراهم باشد، لذا با در نظر گرفتن الویت بالاتر فرد می تواند به عنوان یک استثناء بیماری را بپذیرد، درمان را انجام داده و صاحب فرزند شود.

این مدرس حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در مواردی که پزشک یقین نداشته باشد که عارضه قابل کنترل و درمان است، از نظر شرعی، علمی و عقلی ایجاب می کند که بارداری اتفاق نیفتد. واشیان با بیان اینکه اصل انجام رحم اجارهای را علما و فقها تایید کردهاند، گفت: مجوز مادر شدن در شرایطی که ارتباط خونی بین جنین و صاحب رحم اتفاق افتد، اگر به هر دلیلی احتمال بروز آسیبی برای مادر یا جنین وجود داشته باشد و این آسیب قریب به یقین باشد، براساس قواعد فقهی باید از انجام این کار پرهیز کرد، مانند امکان انتقال بیماریهای مادر (صاحب رحم) به جنین یا بالعکس.