روش تشخیص نازایی در زنان، چگونه؟

پزشک در صورت وجود مشکل ناباروری برای تشخیص دلیل و انتخاب روش درمانی مناسب نیاز به انجام معاینات و آزمایش‌هایی دارد. بررسی نتایج آزمایش‌ها می‌تواند به پزشک در انتخاب بهترین روش درمان ناباروری شما کمک کند. در این مطلب با آزمایش‌های متداولی که پزشک برای بررسی علل ناباروری توصیه می‌کند آشنا خواهید شد.

سابقه پزشکی و معاینه

اولین اقدام پزشک در سنجش مشکل ناباروری، بررسی کامل سابقه‌ی پزشکی و معاینه‌ی زنان است که شامل مراحل زیر می‌شود:

- گرفتن سابقه‌ی عادت‌های ماهانه

- گرفتن سابقه‌ی پزشکی، بیماری‌ها و عمل‌های جراحی

- بررسی روش و زمان برقراری رابطه‌ی جنسی

- مشکلات مربوط به سبک زندگی مثل سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر یا قهوه

- بررسی داروهای مصرفی

پزشک بعد از دریافت اطلاعات ممکن است معاینات زنانه را برای بررسی مشکل‌ دهانه‌ی رحم و واژن انجام دهد. همچنین با توجه به نتایج سوابق پزشکی زن و همچنین معاینات، آزمایش‌های تکمیلی برای مشخص شدن علت مشکل باروری و انتخاب روش درمان برای زن تجویز کند. همچنین پزشک ممکن است برای مرد نیز آزمایش آنالیز اسپرم تجویز کند یا او را نیز برای معاینه به پزشک متخصص ارجاع دهد.

آزمایش‌ بررسی سطح هورمون‌ها

پزشک معمولاً برای زنانی که مشکل باروری دارند، آزمایش‌های خونی را به منظور بررسی سطح هورمون‌های موثر در باروری درخواست می‌کند. در این آزمایش‌های خون، سطح هورمون‌های هیپوفیزی، تخمدانی و تیروئیدی شامل هورمون‌های LH، FSH، پروژسترون، تستسرون، پرولاکتین و تیروئید اندازه‌گیری می‌شود. انجام این آزمایش‌های‌ هورمونی به پزشک برای بررسی ذخیره‌ی تخمدان یعنی تعداد فولیکول‌ها و همچنین کیفیت تخمک‌ها و همچین بررسی وجود سایر مشکلاتی کمک خواهد کرد که ممکن است در فرایند تخمک‌گذاری تاثیرگذار باشد. برای بررسی سطح هورمون FSH، پزشک آزمایش خون روز سوم عادت ماهانه را تجویز می‌کند. در این آزمایش، سطح هورمون FSH و سایر هورمون‌ها مانند LH، پرولاکتین، استرادیول E۲ در روز سوم عادت ماهانه اندازه‌گیری می‌شود. بالا بودن سطح FSH و LH می‌تواند بیانگر نارسایی زودرس تخمدان باشد. بالا بودن LH و کم بودن FSH می‌تواند نشان‌دهنده‌ی سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یا مشکل در فاز لوتئال عادت ماهانه باشد. همچنین ممکن است آزمایش تعیین سطح هورمون‌های دیگری مثل اینهیبین B و آنتلی‌مولرین یاAMH را درخواست دهد. این آزمایش‌ها نیز برای بررسی ذخایر تخمدان و عملکرد تخمدان به پزشک کمک خواهد کرد. بررسی سطح پرولاکتین و هورمون‌های تیروئید نیز اهمیت دارد. این هورمون‌ها ‌می‌تواند به طور غیرمستقیم در میزان باروری تاثیر بگذارند. پزشک ممکن است همراه با آزمایش هورمونی، انجام آزمایش‌‌هایی برای بررسی بیماری‌های خودایمنی یا دیابت را نیز درخواست کند.

آزمون چالش تحمل کلومیفن‌سیترات

یکی از آزمایش‌هایی که برای ارزیابی ذخایر تخمک انجام می‌شود، آزمون چالش تحمل کلومیفن‌سیترات است. در این آزمایش، پزشک ابتدا با درخواست یک آزمایش خون در روز سوم دوره عادت ماهانه‌ی زن، سطح هورمون‌های FSH و استرادیول E2 را بررسی می‌کند. سپس از روز پنجم تا نهم عادت ماهانه، دوز مشخصی از قرص کلومیفن‌سیترات را برای زن تجویز می‌کند. دوز تجویزی معمولاً ۱۰۰ میلی‌گرم در روز است. بعد از آن در روز دهم عادت ماهانه، مجدداً درخواست آزمایش خون برای اندازه‌گیری سطح FSH و استرادیول E۲ را می‌دهد. مقایسه‌ی تغییرات سطح این دو هورمون، قبل و بعد از مصرف کلومیفن‌سیترات اطلاعات خوبی در مورد ذخایر تخمدان در اختیار پزشک قرار خواهد داد. سطح هورمونFSH و معمولاً در روز دهم باید از سطح آن در روز سوم کمتر باشد. بالا بودن سطح FSH در روز دهم یا روز سوم، هر دو به معنی وجود مشکل در تخمدان و نارسایی تخمدان است.

تصویربرداری و آزمایش‌های دیگر

اگر در آزمایش‌های اولیه‌ی ناباروری شامل آزمایش خون و معاینات، موردی غیرعادی وجود نداشت، نیاز به انجام آزمایش‌های دیگر برای بررسی مشکلات لوله‌های رحم و رحم است. سه روش عمده‌ی بررسی مشکلات رحم شامل موارد زیر است:

- سونوهیستروگرافی

- هیستروسالپنگوگرافی (HSG)

- هیستروسکوپی

- لاپاراسکوپی

پزشکان ممکن است از ترکیب روش‌های فوق برای افزایش دقت در تشخیص خود استفاده کنند. اگرچه تحقیقات نشان داده که تمامی این روش‌ها به یک اندازه دقیق است و انجام آنها به صورت ترکیبی باعث افزایش دقت در نتیجه ‌نمی‌شود، با این حال، سونوگرافی با استفاده از محلول سالین یا سونوهیستروگرافی نسبت به سایر روش‌ها درد کمتری دارد و در نتیجه بهتر است در صورت امکان از این روش استفاده شود.

سونوگرافی و سونوهیستروگرافی

سونوگرافی یک روش تصویربرداری استاندارد برای بررسی رحم و تخمدان‌هاست که به شناسایی فیبروئید، کیست تخمدان، تومور و انسداد مجاری ادرار کمک ‌می‌کند. سونوگرافی با استفاده از امواج صوتی، تصویری از اندام‌ها ایجاد ‌می‌کند که بی‌خطر و بدون درد است. سونوهیستروگرافی ترانس واژینال، نوعی سونوگرافی به کمک تزریق محلول سالین به درون رحم است که باعث ‌می‌شود پزشک بهتر بتواند رحم را ببیند. این روش برای تشخیص مشکلات احتمالی از سونوگرافی معمولی دقیق‌تر است و امروزه بهترین روش برای تشخیص تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) است.

هیستروسکوپی

هیستروسکوپی روشی برای تشخیص آندومتریوز، فیبروئید، پولیپ، بافت زخم در دستگاه تناسلی و انسداد لوله‌های رحم است. برخی از این عارضه‌ها را ‌می‌توان هنگام هیستروسکوپی با برداشتن بافت یا جای زخم یا از بین بردن جوش‌خوردگی بافت آندومتر درمان کرد. ممکن است هیستروسکوپی قادر به تشخیص برخی موارد سرطان رحم نباشد و در صورت مشکوک بودن بیمار به سرطان، جایگزین خوبی برای روش‌های تهاجمی‌تر نمونه‌برداری از آندومتر نیست. هیستروسکوپی نیازی به ایجاد برش ندارد و ‌می‌توان آن را در مطب پزشک انجام داد. در این روش یک لوله‌ی بلند به نام هیستروسکوپ از طریق واژن به رحم وارد ‌می‌شود. یک منبع نور و یک دوربین کوچک در هیستروسکوپ قرار دارد که به پزشک اجازه می‌دهد رحم را بهتر ببیند. برای دیدن بهتر رحم، آن را با محلول سالین یا گاز دی‌اکسیدکربن پر ‌می‌کنند که ممکن است باعث گرفتگی ماهیچه‌ها شود. در هیستروسکوپی خطر خونریزی، عفونت و واکنش آلرژیک به داروی بی‌حسی به میزان کم وجود دارد. بسیاری بیماران پس از هیستروسکوپی، درد موقتی شانه را تجربه ‌می‌کنند که به علت باقی ماندن کمی گاز دی‌اکسیدکربن در بدن اتفاق ‌می‌افتد و باعث فشار آوردن روی دیافراگم ‌می‌شود. محل ورود هیستروسکوپ نیز ممکن است کمی دردناک باشد.

هیستروسالپنگوگرافی

هیستروسالپنگوگرافی یا HSG برای پیدا کردن انسداد احتمالی لوله‌های رحم و ناهنجاری‌های رحم مورد استفاده قرار ‌می‌گیرد. پزشک با وارد کردن لوله‌ای به دهانه‌ی رحم، نوعی رنگ خاص را به درون آن تزریق ‌می‌کند. پس از این ممکن است احساس گرفتگی ماهیچه‌ها و ناراحتی کنید. رنگ از دهانه‌ی رحم وارد لوله‌های رحم ‌می‌شود. بعد از تزریق محلول، از رحم و لوله‌های رحم که پر از رنگ شده‌اند تصویربرداری انجام ‌می‌شود. اگر رنگ از انتهای لوله‌های رحم خارج شود یعنی انسدادی وجود ندارد. در برخی موارد HSG ممکن است گرفتگی‌های کوچک در مسیر لوله‌های رحم را برطرف کند و باعث بارور شدن مجدد فرد ‌‌شود. در صورت مشاهده‌ی انسداد یا ناهنجاری، ممکن است نیاز به تکرار HSG باشد تا عارضه‌هایی از قبیل پولیپ آندومتر، تومور فیبروئیدی یا ناهنجاری‌های ساختاری رحم و لوله‌های رحم بررسی شود. ممکن است نتیجه‌ی HSG به شکل کاذب مثبت یا منفی شود. همچنین پس از انجام HSG، احتمال عفونت دستگاه تناسلی به میزان کم وجود دارد، لذا ممکن است پیش از انجام آن برای شما آنتی‌بیوتیک تجویز شود. نتایج یک پژوهش نشان ‌می‌دهد میزان باروری پس از شست‌وشوی لوله‌های رحم با یک محلول ید روغنی یا لیپیودول در زنانی که علت ناباروری آنها نامشخص نیست، افزایش می‌یابد.

آزمایش بعد از نزدیکی یا PCT

یکی از اولین آزمایش‌هایی که پزشک برای تشخیص مشکل ناباروری ممکن است برای زن درخواست کند، آزمایش بعد از نزدیکی یا PCT است. این آزمایش برای بررسی تحرک اسپرم در مایع مخاطی دهانه‌ی رحم و واژن زن است. در این آزمایش معمولاً نباید تا سه روز نزدیکی جنسی داشت و مرد نیز نباید حداقل تا یک روز قبل از آزمایش انزال داشته باشد. در این حالت بعد از نزدیکی، توصیه می‌شود یک تا پنج ساعت بعد برای آزمایش به آزمایشگاه مراجعه کنید. روز‌های ۱۱ تا ۱۶ قاعدگی، بهترین زمان ممکن برای انجام این آزمایش است، زیرا حجم ترشحات واژن و دهانه‌ی رحم در بیشترین حالت ممکن است. در آزمایشگاه متخصص با نمونه‌برداری از ترشحات دهانه‌ی رحم و بررسی آن زیر میکروسکوپ، میزان حضور و تحرک اسپرم در ترشحات را بررسی خواهند کرد. وجود تعداد زیادی اسپرم مرده یا کم‌تحرک، ممکن است نشانه‌ی اقدام سیستم ایمنی بدن زن علیه اسپرم باشد. در چنین مواردی ممکن است پزشک از روش تلقیح درون رحمی یا IUI برای رفع مشکل استفاده کند.

آزمایش بررسی ذخیره تخمدان

با افزایش سن در زنان، تعداد فولیکول‌ها و در نتیجه ذخیره‌ی تخمک کاهش ‌می‌یابد. بررسی میزان ذخیره‌ی تخمدان به پزشک در تشخیص مشکلات و شانس موفقیت باروری در روش‌های درمان باروری کمک می‌کند. برای بررسی ذخیره‌ی تخمدان روش‌های مختلفی وجود دارد که شامل موارد زیر است:

محاسبه‌ی حجم تخمدان‌ها

به‌طورکلی هرچه حجم تخمدان‌ها کمتر باشد، میزان تخمک باقی‌مانده نیز کمتر است.

شمارش فولیکول‌های آنترال

فولیکول‌های آنترال، فولیکول‌هایی هستند که بالغ می‌شوند ولی تبدیل به فولیکول غالب نمی‌شوند و فقط یک کیسه‌ی پر از مایع ‌می‌سازند. پزشک با شمارش تعداد این فولیکول‌ها از طریق انجام سونوگرافی واژینال می‌تواند یک تخمین ذخیره‌‌ی باقی‌مانده از‌ تخمدان داشته باشد. زنانی که فولیکول آنترال کمی داشته باشند، احتمالاً شانس باروری کمتری دارند.

سطح هورمون آنتی‌مولرین

هورمون آنتی‌مولرین توسط فولیکول‌های تخمدان تولید می‌شود. سطح بالای این هورمون در آزمایش خون نشان‌دهنده‌ی ذخایر بیشتر تخمدان است. این آزمایش یکی از بهترین آزمایش‌ها برای تعیین دقیق‌تر ذخایر و عمر تخمدان است.

آزمایش FSH روز سوم

آزمایش FSH روز سوم عادت ماهانه در کنار اندازه‌گیری سایر هورمون‌ها مانند LH و E۲ می‌تواند اطلاعات خوبی از عملکرد تخمدان و ذخایر آن در اختیار پزشک قرار دهد. در این آزمایش سطح هورمون FSH در خون زن در روز سوم عادت ماهانه اندازه‌گیری می‌شود.

اندازه‌گیری اینهیبین B

اندازه‌گیری اینهیبین B از طریق آزمایش خون می‌تواند به پزشک در تعیین ذخایر تخمدان کمک کند. اینهیبین B یک عامل رشد است که در تخمدان‌ها تولید ‌می‌شود. کم بودن این ماده نشان‌دهنده‌ی کم بودن تعداد تخمک‌هاست.

موارد فوق برای تشخیص اینکه چه زنانی به روش‌های درمانی تهاجمی‌تری نیازمند هستند به پزشکان کمک ‌می‌کند.