استفاده از رحم جایگزین، نکات مهمی که باید بدانید

رحم جایگزین، جانشین و یا به اصلاح عامه مردم رحم اجاره ای از جمله روش های درمان ناباروری است که با استفاده از رحم یک فرد داوطلب انجام می شود و این جایگزینی ممکن است به صورت نسبی یا کلی صورت پذیرد.

استفاده از رحم جایگزین به صورت کامل
در استفاده از رحم جایگزین ، به صورت کامل از تخمک زن حمل کننده جنین، برای لقاح جنین در محیط آزمایشگاهی استفاده نمی شود؛ به همین علت جنین حاصل فاقد هرگونه ارتباط ژنتیکی با شخص ثالث است. در این روش تخمک و اسپرم از زوج نابارور گرفته شده و ضمن لقاح آن ها در محیط آزمایشگاهی، در رحم مادر داوطلب حمل جنین یا جانشین گذارده می شود. بنابراین نوزاد متولد شده ویژگی های ژنتیکی پدر و مادر را به ارث می برد و از نظر شرعی شخص ثالث حکم مادر رضاعی دارد.

استفاده از رحم جایگزین به صورت جزئی
در استفاده از رحم جایگزین ، به صورت جزئی از تخمک صاحب رحم برای باروری استفاده شده و مادر و کودک از ارتباط ژنتیکی برخوردار می باشند.

سابقه استفاده از رحم جایگزین
اولین نوزاد حاصل از لقاح آزمایشگاهی در سال ۱۳۶۹ در پژوهشکده علوم تولید مثل یزد به دنیا آمد. پس از ابداع روش آی وی اف، پزشکان با مشکل جدیدی روبرو شدند. در برخی از موارد با اینکه زوج های نابارور سلول های جنسی خوبی داشتند و جنین های بسیار خوبی در آزمایشگاه تشکیل شده بود ولی زمانی که جنین به داخل رحم منتقل می شد عمل لانه گزینی اتفاق نمی افتاد و یا سقط می شد؛ در اینجا مسأله رحم جایگزین مطرح شد؛ به این صورت که به جای استفاده از رحم مادر از رحم فرد دیگری که نرمال و سالم است استفاده شود و به عبارت دیگر سلول در حال تقسیم، به داخل رحم شخص ثالث انتقال یابد. به شخص ثالث، مادر میانجی نیز گفته می شود. در واقع برای انتقال، از رحم مادر میانجی استفاده می شود و این مورد می تواند بخشی از مشکلات عدم موفقیت ivf را برطرف کند.
اولین نوزاد حاصل از لقاح آزمایشگاهی که در رحم شخص ثالث رشد کرده بود در سال ۱۳۷۳ در اصفهان به دنیا آمد. ایران با اینکه خیلی دیرتر از سایر کشورهای پیشرفته شروع به کار در این زمینه نموده است اما میزان موفقیت آن بسیار عالی بوده و در حال حاضر می توان گفت که با استانداردهای جهانی برابری می کند.

نحوه انجام روش IVF با استفاده از رحم جانشین
در حالت طبیعی اسپرم و تخمک در لوله های رحم لقاح پیدا کرده و سلول تخم یا زیگوت ایجاد شده بعد از سه روز خود را به رحم می رساند و بعد از لانه گزینی سلول تخم در رحم، بارداری رسماً آغاز می شود؛ در حالی که در لقاح آزمایشگاهی، لقاح در آزمایشگاه و زیرمیکروسکوپ انجام می شود؛ به این صورت که یک عدد اسپرم به داخل تخمک تلقیح می شود. زمانی که سلول زیگوت در آزمایشگاه تشکیل و تقسیم سلولی آن آغاز شد، در مرحله ۷ یا ۱۰ سلولی، انتقال آن به داخل رحم انجام می گیرد. پس برای انجام ivf موفق وجود چند فاکتور ضروری است که این فاکتورها عبارتند از:
سلول های جنسی نرمال نر
سلول های جنسی نرمال ماده
رحم سالم
در صورتی که به هر علت نتوان انتقال جنین را به رحم مادر انجام داد؛ می توان از رحم شخص ثالث یا به اصطلاح همان مادر میانجی استفاده کرد. بنابراین روش IVF با استفاده از رحم جایگزین انجام می شود؛ به این صورت که تخمک از مادر اصلی و اسپرم از پدر گرفته شده و در محیط آزمایشگاهی لقاح انجام می شود. سپس پزشک سلول تخم حاصل را به جای انتقال به رحم مادر اصلی به رحم مادر میانجی انتقال می دهد و به این صورت رشد و نمو جنین تا زمان تولد در رحم مادر میانجی انجام می شود.

شرایط استفاده از رحم اجاره ای
این مسأله بسیار مهم است که زوج هایی که در اولین و دومین ivf خود ناموفق هستند الزاماً کاندید مناسبی برای استفاده از رحم جایگزین نیستند؛ چرا که عدم موفقیت ivf علل بسیار زیادی دارد. از طرفی همواره مشکلات داخل رحم علت استفاده از رحم جایگزین نیست بلکه در برخی از افراد درگیری طولانی مدت با بیماری های خاص سبب تجویز پزشک برای استفاده از این روش می شود. این افراد به علت استفاده مزمن داروهایی که مصرف آن ها در حاملگی منع دارد اجازه باردار شدن ندارند و نه ماه بارداری می تواند برای آن ها خطرناک باشد؛ با این حال می توانند از سلول های جنسی خود برای تشکیل سلول تخم سالم استفاده کنند.
رحم اجاره ای، گزینه مناسبی برای افراد زیر می باشد:
وجود مشکلات رحمی
سابقه عدم هیسترکتومی
سابقه انجام کورتاژهای خشن
افراد مبتلا به بیماری های قلبی
افراد مبتلا بیماری های کلیوی
افراد مبتلا بیماری های روماتولوژیک
افراد مبتلا به بیماری های خاص

هزینه رحم اجاره ای
اغلب هزینه رحم اجاره ای به صورت توافق بین دوطرف است و اکثراً این هزینه رقمی بین ۵ تا ۵۰ میلیون می باشد. در برخی از موارد افراد برای کاهش هزینه، از رحم فرد داوطلب از بستگان یا نزدیکان خود استفاده می کنند.
توصیه می شود که والدین اصلی (صاحبان جنین) در مورد خدمات رفاهی، تغذیه ای، اجتماعی، فکری و روحی صاحب رحم مشارکت کنند تا نوزاد سالم تری به دنیا بیاید؛ چرا که مواردی نظیر اضطراب، افسردگی و سوء تغذیه صاحب رحم برای وی و به خصوص جنین بسیار مضر است.

مراحل قانونی استفاده از رحم جانشین چگونه است؟
در ابتدا صاحب رحم جایگزین به همراه همسرش و زوج صاحب جنین باید در طی چند جلسه توسط متخصص، مشاوره شوند تا از نظر حقوقی و پزشکی اطلاعات کافی را بدست آورند. همچنین هر دو طرف باید مورد ارزیابی بالینی و آزمایشگاهی قرار گیرند تا از نظر رد بیماری های عفونی و نیز دارا بودن سلامت روانی_اجتماعی تأیید شوند.
در نهایت توافق زوج قانونی نابارور برای بهره مندی از رحم زن دیگر جهت حمل و پرورش جنین متعلق به آن ها و همچنین تحویل و استرداد نوزاد تولد یافته به زن و شوهر مزبور، اصولاً در قالب یک روند قرارداد استدعا و اجابت تحقق می یابد.
طرفین عقد قرارداد از یک سو زن و شوهر نابارور و از سوی دیگر مادر پذیرنده جنین (مادر جانشین) می باشد. در قرارداد استفاده از رحم جایگزین ، یک زن به عنوان مادر جانشین بنا به درخواست یک زن و شوهر موافقت می کند که ضمن حمل جنین، گذراندن ایام بارداری و اجرای سایر توافقات طرفین که در قرارداد ذکر شده، در جهت به دنیا آوردن جنین به عنوان فرزند آن ها اقدام کند و پس از آن نوزاد را به آن ها تحویل دهد. به علاوه در این قرارداد نحوه پرداخت هزینه ۹ ماه حمل جنین و هزینه های درمانی در طول این دوره نیز مشخص خواهد شد. همچنین لازم به ذکر است که صاحب رحم جایگزین فاقد هرگونه حق و حقوق نسبت به نوزاد می باشد.

جنبه های مثبت استفاده رحم جایگزین
با استفاده از این روش آرزوی دیرینه خانواده های فاقد فرزند و نابارور به واقعیت تبدیل شده و موجب بقای خانواده و نسل آن ها می شود. این مورد خود زمینه ساز کاهش آمار طلاق در کشور و حل مشکلات زوج های نابارو در این زمینه خواهد شد.
نوزاد حاصل از این روش از لحاظ ژنتیکی تمام خصوصیات والدین صاحب نطفه را دارد. بنابراین استفاده از این روش نسبت به روش های غیر شرعی و یا فرزندخواندگی ارجحیت دارد.
این روش به زنانی که از لحاظ تخمک گذاری مشکلی ندارند و دلایل دیگری برای ناباروری دارند کمک می کند تا صاحب فرزند شوند.
از لحاظ فقهی فرزندی که در رحم اجاره ای رشد یافته مشروع محسوب می شود.

جنبه های منفی استفاده رحم جایگزین
این روش هنوز مورد قبول همه مردم واقع نشده و اکثر آن ها از این روش بی اطلاع بوده و در نتیجه دید و نگاه مناسبی نسبت به فردی که در مقام حمل کننده جنین برآمده، ندارند.
امکان بروز و ظهور بسیاری از مشکلات روحی و روانی در حمل کننده جنین، خانواده وی و والدین ژنتیکی کودک وجود دارد.
امکان سوء استفاده حقوقی، مالی و پزشکی در این روش منتفی نبوده و گسترش بازار دلالی های این حوزه نشان از این واقعیت دارد.

چگونگی ارتباط خونی میان مادر میانجی و جنین
جنین حاصل از لقاح تخمک و اسپرم زوج نابارور دارای کروموزوم متفاوتی است که نصف آن از زن و نصف آن از مرد است. بنابراین بین مادر میانجی و جنین فقط ارتباط خونی از طریق جفت وجود دارد. در واقع مادر میانجی تنها حامل جنین می باشد. البته قطعاً ارتباط عاطفی بین مادر میانجی و جنین برقرار خواهد شد ولی امکان ایجاد شباهت از لحاظ خلق و خو وجود نخواهد داشت.

شرایط استفاده از رحم اجاره ای
داشتن برگه معرفی از پزشک معالج متخصص زنان مبنی بر لزوم استفاده از رحم اجاره ای
عدم ابتلای زوجین به بیماری هایی نظیر: ایدز، هپاتیت، سیفلیس و…
عدم اعتیاد زوجین
داشتن سونوگرافی نرمال و تأیید شده توسط پزشک معالج از نظر حجم و ذخیره تخمدان ها

مدارک لازم برای استفاده از رحم اجاره ای
شناسنامه و کپی از صفحات اول و دوم
سند ازدواج و کپی از صفحات اول تا چهارم
یک قطعه عکس ۴×۳ هر کدام از زوجین
دفترچه بیمه

شرایط اجاره دادن رحم اجاره ای
داشتن سن زیر ۳۵ سال
مجرد نباشد
شیرده نباشد
سلامت جسمی، روحی و روانی
عدم استفاده از داروهای خاص
عدم ابتلا به بیماری هایی که در آن ها بارداری برای مادر و جنین خطرناک است
دارای حداقل یک بار تجربه به آخر رساندن حاملگی با موفقیت
نداشتن سابقه سقط، زایمان زودرس، فشار خون، دیابت حاملگی و عوارض وخیم در حاملگی
عدم ابتلای زوجین (مادر میانجی و همسرش) به بیماری هایی نظیر: ایدز، هپاتیت، سیفلیس و…
عدم اعتیاد زوجین (مادر میانجی و همسرش)
دارای سونوگرافی نرمال و تأیید شده توسط پزشک معالج از نظر داشتن رحم سالم