برای بچه دار شدن چه باید کرد؟

دلش ضعف می‌کند برای این‌که چال‌های دستش را ماچ کند و بتواند به بچه خودش شیر بدهد. اما کدام بچه؟ مگر می‌شود خیالش را انقدر بزرگ کند و دورتر بفرستد که روزی خودش را مادر کودکی بداند که شیر می‌دهدش؟ حالا در آستانه چهل‌سالگی، هنوز مجرد است و هیچ امیدی به فردای مادر شدن ندارد. فریبا دختر زشتی نیست، اما شاید به قول خودش به دلیل کله‌شقی‌های ده سال پیش است که امروز باید خودش را تنهای تنها بداند. این وضعیت فریبا البته به شکل دیگری در زنان دیگر نیز وجود دارد. مثلا مریم ۹ سالی است که ازدواج کرده و همسرش هنوز یک لنگه‌پا ایستاده که بچه نمی‌خواهد. هر چند هر دو عاشق بچه هستند، اما می‌گوید همسرش لزومی برای بچه‌دار شدن نمی‌بیند، اعتقادی که او مطمئن نیست سال‌های دیگر هم بر آن پایبند باشند. مریم می‌گوید: «من هم قبول دارم که باید دو طرف برای بچه‌دار شدن آمادگی داشته باشند، اما اگر این آماده شدن برای پذیرش بچه چند سال دیگر هم ادامه پیدا کند، می‌ترسم من دیگر به آن شکل که باید و شاید بدنم آمادگی لازم برای بچه‌دار شدن را نداشته باشد. اصلا از کجا معلوم آن وقت بچه‌دار شوم.»

تخمک هم پیر می شود
دغدغه کوچکی نیست، پذیرش موجودی در زندگی که تو خواسته‌ای به این جهان بیاوری‌اش بی‌آنکه بخواهد و آماده کردن محیطی مناسب برای این‌که زندگی خوبی داشته باشد. این شاید مهم‌ترین درگیری زوج‌هایی است که بچه‌دار شدن را به تاخیر می‌اندازند و نگران آن هستند که روزی فرصت بچه داشتن را از خود بگیرند. نگرانی‌یی که پزشکان مدت‌هاست به آن فکر کرده و چاره‌ای برایش اندیشیده‌اند.
به مرکز درمان ناباروری در خیابان شهید بهشتی تهران می ‏روم، از معدود مراکز درمان ناباروری که پیشنهادهایی برای هر دسته از مراجعانش دارد و به شکل کامل‏تری به تکنولوژی نگهداری از تخمک و جنین فریز شده مجهز است. متخصصان معتقدند که انجماد تخمک از راه‌های تقویت قدرت باروری است که به‌وسیله برداشتن و نگهداری کردن از تخمک انجام می‌شود و در زمانی‌که سن بالاتر می‌رود از آن استفاده می‌کنند. این روش تا حدودی به زنان این فرصت را می‌دهد تا فرصت بیشتری برای باروری و داشتن فرزند در مراحل زندگی خود در آینده داشته باشند.

یک عمل نه ‏چندان سخت و یک عمر آرامش
زهرا که از نمونه‌های موفق این روش است به ما می‌گوید: «هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم یک روز آمادگی مادر شدن داشته باشم. این بود که همیشه با این مساله مخالفت می‌کردم و با همسرم درگیر بودم، اما او بچه دوست داشت. به همین خاطر می‌خواست این فرصت را به من هم بدهد که آماده شوم. او بود که پنج سال پیش پیشنهاد کرد که از روش فریز جنین استفاده کنیم. کار سختی نبود و برایم بهتر از آن بود که یکباره خودم را مادر ببینم. سعی کردم دلش را به دست آورم این بود که جنین ‏های سه روزه‏مان را فریز کردیم. مراحلش مثل IVF است و 2 تا 4 هفته زمان می‌برد.»
دکتر علیزاده، متخصص زنان در توضیح استفاده از این روش می‌گوید: «نزدیک به زمان قاعدگی، داروهای باروری تجویز می‌شود تا تخمدان‌ها را برای تولید تخمک‌های بیشتر تحریک کنند. پس از چند روز وضعیت افراد از طریق سونوگرافی و سطح هورمان‌های خون تحت نظر قرار می‌گیرد تا مشخص شود که چه زمان تخمک‌ها برای برداشتن آمادگی پیدا کرده‌اند. وقتی تخمک‌ها بالغ شدند، در عملی نیم ساعته و سرپایی تخمک‌ها بازیابی می‌شوند. اول فرد را بی‌حس می‌کنند. پس از آن پزشک با استفاده از سوزنی، از دیواره واژن تخمک‌ها را بر می‌دارد.» با این شرایط، ناراحتی‌اش شاید برایتان تنها چند روز گرفتگی شکم باشد. دکتر صادقی می‏گوید: «جنین تابعی از میزان کیفیت تخمک زن و اسپرم مرد است. مسلما در زنان بالای ۴۰ سال این کیفیت دست‏خوش تغییر می‏شود. پس حتی زنان بالای ۴۰ سال از آنجایی که تخمک خوبی ندارند ممکن است از تخمک اهدایی استفاده کنند. اما همکاران من نیز در تحریک تخمک‏گذاری و برداشت آن باید این دقت را داشته باشند که بیش از اندازه تخمک برندارند که بیمارشان دچار تحریک بیش از حد تخمک نشود و آسیب ببیند. تمامی جنین‏های باکیفیت در روند این درمان فریز می‏شوند و معمولا ۳ تا ۵ جنین را از یک فرد، فریز و دو تا ۳ جنین را بر حسب سن فرد در زمان استفاده در رحم جاگذاری می‏کنیم.»

بچه‏ های فریز شده برای پدر و مادران آینده
مریم می‌گوید همسرش را راضی کرده تا با این روش فرصت بیشتری به خودشان بدهند و همه پل‌های پشت‌سر خود را خراب نکنند. او می‌تواند تخمک‌های فریز شده را هر وقت که آمادگی بچه‌دار شدن داشتند، گرم کرده و بارور کند؛ حتی در 50 سالگی. البته این روشی است که پزشکان به زنانی که شیمی درمانی و پرتو درمانی می‌کنند نیز سفارش می‌کنند. از آنجایی که این درمان باعث کاهش قدرت باروری می‌شود، اگر تعدادی از تخمک‌ها قبل از شروع درمان، انبار شوند این امکان باروری و انتقال تخمک به رحم، پس از درمان و بهبودی کامل وجود دارد. دکتر محمدرضا صادقی، معاون پژوهشی جنین‏ شناسی پژوهشگاه ابن ‏سینا می‌گوید: «این شیوه درباره جنین هم صادق است. یعنی برای جلوگیری از دور انداختن لقاح در طول لقاح آزمایشگاهی، جنین‌ های اضافی از IVF فریز می‌شوند.»
پزشکان این موسسه معتقدند که فریز کردن تخمک این امکان را می‌دهد به همان اندازه که لازم است در IVF بارور شوید و تخمک‌های بارور نشده را برای استفاده‌های بعدی منجمد کنید. البته هرچقدر جوان‌تر باشید برای فریز کردن گزینه مناسب‌تری هستید. همانطور که سن بالا می‌رود، سن تخمک هم افزایش پیدا می‌کند. پس با این وضعیت قدرت باروری کاهش پیدا می‌کند و خطر اختلالات کروموزومی جنین افزایش خواهد یافت. صادقی برای توضیح بیشتر درباره کاری که انجام می‏دهند می ‏گوید: «کل پروسه انجماد ۲۰ دقیقه طول می‏کشد. این روند از دمای ۳۷ درجه که دمای بدن انسان است شروع می ‏شود و کم‏کم کاهش پیدا کرده و به منفیِ ۱۹۶ درجه زیر صفر می‏ رسد.» اما رسیدن به این دما چطور امکان‏پذیر است؟ همین‏ که تعجب من را می‏بیند، خنده ‏اش می‏ گیرد و می‏ گوید: «با پیشرفت علم همه چیز ممکن است. برای این کار از ازت مایع استفاده می‏ کنیم.»

ورود مادران مجرد ممنوع
اما ضعف قانون و جامعه پزشکی ما در جای دیگر است؛ اهدای جنین. اهدای جنین یکی دیگر از مسائلی است که باید کمی در جامعه فراگیر شود. بسیاری از زنان و مردان با یک جنین بچه ‏دار می‏شوند و گاه جنین‏هایی را برای سال‏های آینده خود نگهداری می‏کنند که البته شاید تصمیم‏شان برای بچه دوم و سوم چندان عملی نشود، گاهی نیز با اختلافی جنین‏شان سال‏ها در دستگاه می‏ماند و ممکن است استفاده نشود و موارد مشابه دیگری که ضعف فرهنگ اهدای جنین در جامعه را نشان می‏دهد. زوج‏هایی هستند که در حسرت بچه‏دار شدن زندگی خود را در راهرو کلینیک‏ها و مطب‏ها می‏گذرانند، حال آن‏که می‏توان آنها را از جنین‏های اهدایی بهره‏مند کرد. البته ضعف جامعه پزشکی آنجاست که مرکزی برای اهدای جنین وجود ندارد. اگر چنین شرایطی حاصل شود، بی‏شک رشد یک جنین در رحم کسی که خواسته مادر آن کودک شود، حس عاطفی بسیار بیشتری در افراد ایجاد می‏کند تا این‏که بچه‏ ای از بهزیستی به فرزندی قبول شود.

همه این موارد مربوط به زنان و شوهران است. اما دختران چه باید بکنند؟ بی‏شک فریز تخمک حق هر زنی برای مادر شدن در آینده است، اما شرایط برای فریبا به همین راحتی نیست. به گفته پزشکان و بر اساس قانون، درست است که او می‏تواند تخمک خود را فریز کند، اما برای بچه‏دار شدن باید منتظر روزی بماند که ازدواج کرده و لقاح آزمایشگاهی‏اش با مردی باشد که نامش در شناسنامه او قرار دارد. این یعنی دختران مجرد با امکان فریز کردن تخمک یا بافت تخمدان در سنین بالا نیز می‌توانند باردار شوند، اما این امر با مجرد بودن‏شان ممکن نیست. دکتر صادقی، جنین‏شناس می‏گوید: «در ایران امکان فرزند داشتن بدون تشکیل خانواده ممکن نیست و از آنجایی که نمی‌خواهیم با پدیده مادران مجرد مواجه باشیم، پس استفاده مجدد دختر از بافت تخمدان یا تخمک نگهداری شده‌اش، منوط به ازدواج است و تنها به شرط ازدواج می‌توانند از این بافت استفاده کنند و در این زمینه از آنان تعهد کتبی گرفته می‏شود. اما این عمل از دو روش ممکن است؛ تخمک برداری، برداشت بافت تخمدان؛ یکی به روش واژینال و دیگری به روش لاپروسکوپی. در روش واژینال چنانچه دختر خانم‏ها معذوریتی داشته باشند، آن عضو قابل ترمیم بوده و البته برای شخص گواهی پزشکی صادر می‌شود که به خاطر این نوع عمل دچار مشکل شده است.»

همه این موارد اما با پول گره خورده است. مثلا پیوند تخمدان معمولا ۶ تا ۸ میلیون تومان هزینه دارد و هزینه شارژ سالانه برای نگهداری آن نیز ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان است. اما در روش دوم یعنی برداشت تخمک از شیوه واژینال از طریق داروهای تحریک‌کننده تخمک که تحت پوشش بیمه نیز نیست، بسته به پاسخ تخمدان، ۱ و نیم تا ۲ میلیون تومان برای داروها هزینه می‌شود و ۲ میلیون تومان هم برداشت تخمک هزینه دارد. یک میلیون برای ذخیره‌سازی سال اول و بعد هر سال همان ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان هزینه نگهداری خواهد شد. به طور کلی هزینه فریز کردن اسپرم، تخمک و جنین سالانه به شکل میانگین 250 هزار تومان است.

چون اصحاب کهف در انتظار بیداری
اسمش را گذاشته‏اند تانک و همین‏که شکلش را می‏بینم احساس می‏کنم سربازان کوچکی در این ماشین‏های پر از ازت مایع شناورند و آینده خودشان را انتظار می‏کشند. دکتر صادقی می‏گوید که ازت مایع که با فشرده‏سازی به این مرحله رسیده است در این تانک‏ها دور جنین را می‏گیرد و معمولا در هر ظرف چند جنین گذاشته می‏شود. میزان دمای این ظرف‏ها هم هر روز اندازه‏گیری می‏شود و همین‏که دما بیشتر شود به ظرف ازت تزریق می‏شود چون با گذشت زمان ازت داخل ظرف تبخیر می‏شود. جنین‏ها ۲۰ دقیقه‏ای منجمد می‌شوند. در فریز تخمک‏ها هم این‏چنین است. هرچه تعداد تخمک‌هایی که فریز می‌شوند بیشتر باشد، شانس داشتن تخمکی زنده و سالم از مرحله فریز، گرم کردن و بارورشدن بالاتر می‌رود. همین‌که آمادگی بارداری را پیدا کردید، تخمک‏تان گرم می‌شود و با اسپرم در آزمایشگاه برای تولید لقاح ترکیب می‌شود. مریم می‌گوید متخصصان به او که ۳۵ سال سن داشت پیشنهاد کردند که حدود ۲۰ تا ۳۰ تخمک فریز شده نگهداری کند، اما دیگران که سن بالاتری دارند، باید تخمک‌های بیشتری نگه‌ دارند.
سربازان کوچک داخل این تانک‏ها اما مشخص نیست چند سال قرار است در غار صبر پدر و مادران‏شان بخوابند و تولد را انتظار بکشند. دکتر صادقی می‏گوید: «به شکل تئوریکال محدودیت زمانی وجود ندارد و تا امروز جنین‏های 10 تا 15 سال فریز شده را نیز با موفقیت به تولد رسانده‏ایم، این وضعیت هنوز چندان قدیمی نشده و ممکن است برای جنین 50 ساله نیز تولد میسر باشد، اما این بچه‏ها چون اصحاب کهفی خواهند بود که با شرایط تولید شده، تولد نخواهند یافت. در دنیای امروز هر چیز به سرعت در حال دگرگونی است و از کجا معلوم این کودکان در آینده نیز شرایط تولدشان با تولیدشان یکی باشد؟ به طور کلی ما باید سعی کنیم شرایط یکسانی بین زمان تولید، نگهداری و تولد ایجاد کنیم.»