فضاهای شهری برای کودکان، امکانات در حد صفر!

چکیده نشست پژوهشی:

-بر اساس ماده ۳۱ کنوانسیون، حکومت‌ها باید حق بازی و سرگرمی و اوقات فراغت را برای کودک به رسمیت بشناسند تا آنها بتوانند در فعالیت‌های تفریحی و هنری مناسب سنشان شرکت کنند.

-امروزه در طراحی فضای شهری از نیازهای کودکان غفلت شده است.

-کودکان امروز به دلیل محدودیت های فضایی که با آن مواجهند، «دوران کودکی تصنعی» را که بزر گسالان برایشان ساخته اند، سپری می‌کنند.

-این کودکی تصنعی به رشد جسمی عاطفی روحی و اجتماعی فرهنگی و خلاقانه کودکان لطمه می زند و تعلق اجتماعی و طراوت روح و روان را از آنان سلب می­ کند.

پژوهش: امروزه فضاهای عمومی شهری عمدتا برای رفع نیازهای بزرگسالان طراحی شده­ اند و به نیازهای کودکان و سالمندان و سایر گروه ­های اقلیت توجهی ندارند. گرچه در تعالیم دینی ما در موارد متعدد بر لزوم تکریم کودکان و رعایت حق بازی و کودکی کردن آنها تاکید و توصیه شده است. در مجامع بین المللی از سال ۱۹۸۹ کنوانسیون حقوق کودک به طور جدی به مسئله حقوق کودکان پرداخته و کشور ما از سال ۱۳۷۲ به این کنوانسیون ملحق شده است. اوقات فراغت و سرگرمی یکی از اموری است که در کنوانسیون حقوق کودک به آن اشاره شده و بر اساس ماده ۳۱ کنوانسیون، حکومت ها باید حق بازی و سرگرمی و اوقات فراغت را برای کودک به رسمیت بشناسند تا آنها بتوانند در فعالیت های تفریحی و هنری مناسب سنشان شرکت کنند. حکومت ها باید امکانات مناسب را برای انجام فعالیت های فرهنگی هنری و همچنین فراغت و سرگرمی کودکان فراهم کنند. اما آیا در طراحی فضای شهری ما به این حق کودکان توجهی شده است؟ طراحی کنونی فضاهای شهری چه تبعاتی برای رشد جسمی و روانی و اجتماعی کودکان به دنبال دارد؟ این مقاله با استفاده از پژوهش خانم ها الناز فلاحی[۱] و دکتر منصوره اعظم آزاده[۲] با عنوان کودکان و حق به شهر در پی پاسخ به این سوالات است.[۳]

طراحی شهرهای کنونی چه ویژگی‌هایی در ارتباط با کودکان دارد؟

درطول تاریخ تغییر و تنوع فعالیت ­های کودکان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف متفاوت بوده ­اند. اکنون در شهرهای مدرن نهادهای مختلف به شیوه های متفاوت، برای مراقبت از کودکان و ساختن فردایی بهتر برای آنان، به نظارت بیشتر بر فعالیت هایشان پرداخته­ اند و مانع انتخاب آزادانه آن­ها در چگونگی گذران اوقاتشان شده ­اند. امروزه در طراحی فضای شهری از نیازهای کودکان غفلت شده است. رشد آپارتمان های بلند که پنجره ­های بسته آن رو به خیابان هستند. کاهش روابط همسایگی فضای سبز و تجهیزات شهری، عبور و مرور زیاد وسایل نقلیه عمومی و .. باعث شده که کودکان از فضای عمومی شهرها رانده شوند و شهر فقط فضایی برای بزرگسالانی باشد که فعالیت های کارکردی و اقتصادی انجام می­دهند و این در حالی است که فضای عمومی نه تنها فضای ارزان و در دسترس برای همه کودکان است بلکه این فضا به بچه ها این امکان را می­ دهد که آنها بتوانند آزادانه و مستقل در آن فعالیت کنند و با چالش‌هایی مواجه شوند که در آن دست به تصمیم ­گیری و انتخاب می ­زنند.

محیط زندگی کودک و امکانات آن چه نقشی در رشد و تربیت کودک دارد؟

از آنجا که یکی از پیامدهای خانواده ­های کم جمعیت عصر حاضر، محدودیّت تجارب اجتماعی کودکان است، لزوم ایجاد فضاهای شهری که پاسخگوی نیازهای کودکان با توقع­ ها، سبک ­های متنوع زندگی و فعالیّت­ های متعدّد باشد بیشتر شده است. کودکان اوّلین بار با تجربة عرصه محلّه و فضای باز شهر به تعاملات اجتماعی با دنیای پیرامون می­ پردازند. این تعاملات در روند بلوغ اجتماعی و افزایش سطح آگاهی آنان نقش مهمی دارد. فضاهای شهری، در پذیرش نقش های مختلف اجتماعی، فرهنگی، شیوة زندگی، تعامل عقاید و نهادینه کردن الگوهای رفتاری کودکان از طریق ارتباط مؤثّر میان آموخته­ های پیشین با تجارب فعلی در آنها نقش بسزایی دارد و در نهایت منجر به احساس تعلّق به محیط، بلوغ فردی و اجتماعی و شناخت از خود می­گردد[۴]

حضور کودکان در فضای عمومی شهرها چه اهمیتی دارد؟

فضاهای شهری به عنوان بستر پرورش کودک با تأمین خواست‌ها و نیازهای کودک، به روند رشد فیزیکی و اجتماعی او کمک می­ کند. حضور کودکان در فضای عمومی شهرها، تجارب مناسبی را در اختیار آنان قرار می­دهد از جمله:

دلایل عقب نشینی کودکان از فضای باز شهری به درون خانه ها

کودکان در گذشته بیشتر در فضای عمومی شهرها حضور داشتند، اما در دوره جدید کودکان توسط اجتماع، مدرسه، خانواده و سایر بزرگسالان تحت نظارت و کنترل قرار گرفته اند. «موقعیت کودکان در محیط های شهری امروز ایران، رو به زوال است. ترس از ناامنی و عدم تناسب فضای باز شهرها با شرایط فیزیکی و روانی کودکان، آن ها را مجبور به عقب نشینی از فضاهای عمومی به فضاهای خصوصی و از فضاهای محلّه ها به درون خانه ها کرده است. این مسأله به علاوه فشار عصر الکترونیک- به رغم محاسن آن نظیر بالابردن سطح آگاهی- باعث تهدید معصومیّت و پاکی دوران کودکی و هم چنین از بین رفتن شرایطی شده است که روا نشناسان از آن به عنوان «فعالیّت آزاد » نام می ­برند. به همین دلیل کودکان در روند توسعة شهری عصر مدرن، فضاهای «فعالیت آزاد » را روز به روز بیشتر از دست می ­دهند.»[۵] بنابراین با برنامه ­های رشد و پرورش کودکان و نیز روانشناسی تعلیم و تربیت، کودکان از فضای بیرونی به فضای درونی و خصوصی داخل خانه منتقل شدند.

نتایج پژوهش انجام شده در مورد سطح فعالیت کودکان در فضاهای شهری

در پژوهش ظرفیت­ های فیزیکی و اجتماعی محله و فعالیت های فراغتی کودکان ۱۰ تا ۱۲ ساله تهران که در سال ۱۳۹۵ انجام شد، ۳۶۴ کودک مورد بررسی کمی قرار گرفتند. میانگین فعالیت های کودکان در چهار بعد مکان فعالیت، سطح فعالیت فیزیکی، زمان فعالیت و ثبات حاکی از آن است که فعالیت داخل خانه کودکان بیش از سایر فعالیت ها بوده است. همچنین ظرفیت ­های محله و فعالیت ­های خارج از خانه کودک رابطه مستقیم و معناداری دارند و با افزایش ظرفیت­ های فیزیکی و اجتماعی محله، فعالیت خارج از خانه کودکان با شدت ۱۵۴/ ۰ افزایش می­ یابد.

بر اساس مصاحبه ­های انجام شده با کودکان ۱۰ تا ۱۲ساله سه منطقه ۳ و ۱۱ و ۱۸ شهر تهران بسیاری از کودکان تحت مطالعه در فضای داخل خانه به فعالیت می پرداختند والدین برخی کودکان ترجیح می دادند فرزندانشان در فضای داخل خانه خودشان و یا در منزل همسایه ها باشند. این کودکان به ندرت در فضای کوچه و پارک بدون بزرگترها حضور می­ یافتند. این در حالی است که کودکان فعالیت آزادانه و به دور از نظارت مستقیم والدین در فضای کوچه و پارک را ترجیح می­ دادند و از اینکه فضای مناسبی برای فعالیت فعالانه و پرجنب و جوش آنها وجود نداشت و یا به تنهایی نمی­ توانستند به این اماکن دسترسی داشته باشند، ناراحت بودند.

بعلاوه بیشترین فعالیت ساختاریافته کودکان منوط به کلاس های زبان بود و در بسیاری از مواقع کودکان انتخاب و نظر والدین خود را صحیح ­تر از نظر خود می­ پنداشتند و بر این باور بودند که والدینشان بهتر می ­دانند. در نتیجه همه ساختارهای موجود آگاهانه و ناآگاهانه سعی در ساختن فرزندانی که در آینده بزرگسالانی موفق باشند، داشتند و اولین قدم در این راه حذف کودکان از فضاهای ناشناخته عمومی و نظارت بر آنان در خانه و یا در کلاس‌های مختلف بود.

محدودیت های کمبود فضایی که کودکان امروز با آن مواجه ند؛ چه پیامدهایی دارد؟

پیامد این محدودیت آن است که کودکان امروز ایران بیشتر در محیط هایی رشد می­ کنند که برایشان خسته کننده است؛ محیط هایی نظیر مدارس و کلاس های فوق برنامه که امکان نظارت مستقیم بزرگسالان بر آنها وجود دارد. کودکان به جای تجربه محیط و ماجراجویی در دنیای پیرامون، در جستجوی هیجان ها تخیّل، افسانه ­ها و تقلید از تلویزیون و بازی های کامپیوتری هستند. به این ترتیب آنها «دوران کودکی تصنعی» را که بزر گسالان برایشان ساخته اند، سپری می‌کنند.

نتایج قهری شیوه­ های زیست امروز و خصوصیت شهرهای کنونی، موجب بروز پدیده‌هایی نظیر:

کودکانی که در محیط‌هایی با کیفیّت پا یین از نظر تحرک، انعطا ف‌پذیری و فعالیّت آزاد زندگی می‌کنند، به تدریج تبدیل به مصر ف‌کنندة افکار خواهند شد، نه تولیدکننده.

تامین امنیت کودکان و ایجاد شرایط برای حضور آنها در فضای شهری

ساختار مناسب یک فضای شهری می­تواند عاملی برای برقرای امنیت محله و در نتیجه افزایش امکان فعالیت کودکان در این فضا باشد. یکی از صاحبنظران به نام جیسون، از چشم ­های ناظر بر خیابان که غیرمستقیم امنیت فضا را تأمین می ­کند، به عنوان مهم ترین عامل برای حضور کودکان در فضای شهری یاد می­کند. معتقد است که پارکهای محصور و خالی از جمعیت کسل کننده­اند ولی فضاهای جذاب چشم های ناظر بر خیابان را به سمت خود جلب می­ کنند و باید بنای بسته ساختمان ها رو به خیابان نباشد تا افراد ترغیب شوند که به خیابان نگاه کنند. مغازه دارها و همسایه ­ها هم چشمان ناظر خیابان هستند که می­ توانند امنیت این فضا را برای فعالیت کودکان فراهم کنند. به علاوه در بسیاری از شهرهای پیشرفته، شهر دلخواه کودکان از منظر خود کودکان مورد توجه قرار می­ گیرد و چه بسا کودکان می ­توانند عاملانی فعال در سیاست گذاری­ های شهری باشند.

سخن پایانی

با توجه به اهمیت فضای بازی و تفریح و تجربه دوران کودکی در شکل‌گیری شخصیت اجتماعی و معنوی و خلاق و مولد و دوستدار طبیعت و دارای احساس تعلق به جامعه و فرهنگ و محیط زیست؛ به نظر می رسد لازم است کیفیت فضاهای شهری‌مان را در تعامل با کودک ارتقا یابد. بهره‌گیری از آموزه‌های معماری سنّتی و پیشینة فرهنگی کشورمان، بازآفرینی مجدّد مفهوم نگرش به کودک و شهر و نیز ارتقای کیفیّت فضای باز شهرها به «مکان » دوستدار و پذیرای کودک از مهم ترین ملزومات آن است.