نفقه فرزند چیست؟

نفقه در لغت به‌معنای هزینه، خرج و چیزی است که برای گذران زندگی لازم و موردنیاز است. همچنین، طبق تعریفی که در کتب حقوقی آمده است: انفاق به‌معنی «صرف کردن» است و نفقه در اصطلاح حقوق مدنی عبارت است از صرف هزینه‌ی خوراک و پوشاک و اثاث خانه و جامه به‌قدر رفع حاجت و توانایی انفاق‌کننده درمورد نفقه‌ اقارب و خوراک و پوشاک و مسکن و اثاث خانه و خادم در حدود مناسبت عرفی با وضع زوجه درمورد نفقه زوجه. در این مقاله شما را با مفهوم نفقه فرزند، زمان پرداخت نفقه فرزند برای اولاد پسر و دختر، ضمانت اجرای کیفری و خصوصیات نفقه اقارب آشنا خواهیم کرد.
باتوجه به تعریف فوق در علم حقوق و طبق قانون، نفقه به دو بخش تقسیم می‌شود:
-نفقه‌ زوجه؛
-نفقه‌ اقارب یا خویشاوندان.

نفقه فرزند چیست؟
طبق ماده‌ی ۱۱۶۸ قانون مدنی «نگهداری اطفال، هم حق و هم تکلیف ابوین است.» این حق که به‌عنوان حضانت فرزند شناخته می‌شود، مستلزم حقوق و تکالیفی برای پدر و مادر است که انفاق فرزندان یا نفقه فرزند یکی از این موارد محسوب می‌شود.
این حق شامل تهیه‌ی مسکن، البسه، غذا و اثاث خانه به‌قدر رفع حاجت است. حق نفقه فرزند در وهله‌ی اول برعهده‌ی پدر است. حتی در مواردی که به‌دلیل جدایی طرفین، حضانت (نگهداری) فرزند با مادر باشد، این حق از پدر ساقط نمی‌شود و او باید ماهیانه، مبلغی را یا به‌صورت توافقی به مادر یا براساس حکم تعیین‌شده‌ی دادگاه به‌عنوان نفقه‌ فرزند پرداخت کند.
در ماده‌ی ۱۱۹۹ قانون مدنی آمده است که نفقه‌ فرزند برعهده‌ی پدر است.» همین ماده، تعیین تکلیف کرده که اگر فرزند، پدر نداشته یا پدر او توانایی انفاق نداشته باشد، اجداد پدری او به‌ترتیب نزدیکی به کودک، موظف به انفاق هستند. هرگاه اجداد نیز نبوده یا قادر به انفاق نباشند، این وظیفه به‌عهده‌ی مادر و پس از او به‌عهده‌ی اجداد مادری است.

البته لازم به ذکر است که طبق بند ۳ ماده‌ی ۴۸ قانون حمایت خانواده، فرزندان اناث (دختر) درصورت نداشتن شغل یا شوهر و فرزندان ذکور (پسر) تا ۲۰ سالگی و بعد از آن، منحصرا در‌صورتی‌که معلول ازکارافتاده‌ی نیازمند باشند یا اشتغال به تحصیلات دانشگاهی داشته باشند، حسب مورد از کمک‌هزینه‌ی اولاد، بیمه و مستمری بازماندگان یا حقوق وظیفه‌ی والدین خود برخوردار می‌شوند. بنابراین انفاق فرزندان طبق ماده‌ی فوق شرایطی دارد و به این معنی نیست که با احراز رشد فرزندان از دایره‌ی انفاق خارج شوند؛ بلکه درصورت داشتن یا ازدواج و… وظیفه‌ی ابوین در این مورد ساقط می‌شود.
لازم به توضیح است که جهت حمایت از دختران، این حق برای آنان درنظر گرفته شده است که درصورت ازدواج و جدایی، اگر شغلی نداشته باشند اما پدرشان شاغل و دارای درآمد باشد، امکان مطالبه‌ی مجدد از حقوق و مستمری پدر خود را دارند.
تکلیف به انفاق فقط ما بین اجداد و آباء و اولاد وجود دارد. ماده‌ی ۱۲۰۰ قانون مدنی عنوان می‌کند که «نفقه‌ی ابوین با رعایت الاقرب فالاقرب به‌عهده‌ی اولاد و اولادِ اولاد است.» با عنایت به ماده‌ی مزبور همچنان‌که پدر و مادر ملزم به انفاق هستند، درصورت عکس قضیه یعنی ناتوانی و معسر (ندار) بودن ابوین، فرزندان مکلف به انفاق هستند. همچنین منظور از الاقرب یعنی نزدیک‌ترین شخص به پدر و مادر که ابتدا فرزندان متمکن خود و درصورت نبودن آنها نوه‌ها و به همین صورت ادامه پیدا می‌کند. لازم به ذکر است که خویشان دیگر مانند برادر و خواهر و عمو و خاله… ملزم به انفاق یکدیگر نیستند. حق انفاق اقارب تحت شرایطی در قوانین وجود دارد، ولی از ابتدا تکلیفی را برای آنها مقرر نکرده است.

طبق ماده‌ی ۵۳ قانون حمایت خانواده «هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه‌ زن خود را درصورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه‌ی سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه‌ی شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است.» با توجه به ماده‌ی فوق، زمانی که درمورد نفقه‌ فرزند و سایر اقارب صحبت می‌شود، فرد باید استطاعت مالی (توانایی مالی) داشته باشد؛ ولی فرد درصورت تمکین زن (انجام وظایف زناشویی) ملزم به پرداخت نفقه است؛ حتی درصورتی‌که ندار باشد و خودِ زن توانایی مالی داشته باشد.

-نفقه اقارب ناظر به آینده است. این درصورتی است که زوجه می‌تواند نفقه‌ی گذشته را در هر زمان و طبق هر شرایطی به شرط تمکین مطالبه کند. ولی اقارب فقط از زمان درخواست و تقدیم دادخواست به بعد چنین امکانی دارند.
-کسی مستحق نفقه است که فقیر باشد. بدین شکل که شغل نداشته و توانایی اشتغال نیز نداشته باشد. برخلاف زوجه که حتی درصورت شاغل بودن زن و عدم اشتغال مرد باید نفقه به او پرداخت شود.
-کسی ملزم به انفاق است که متمکن باشد. براساس ماده‌ی ۱۱۹۸ قانون مدنی «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد؛ بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد.» البته همان‌گونه که ذکر شد این خصوصیت تنها درمورد نفقه‌ی فرزندان وجود دارد نه همسر.
-نفقه‌ اقارب تکلیفی متقابل است. به این معنی که درصورت ندار بودن یکی از اقارب، نزدیک‌ترین فرد به او از لحاظ درجه‌ی خویشاوندی درصورت تمکن ملزم به انفاق اوست. مانند اولاد و پدر و مادر که ملزم به انفاق یکدیگرند، ولی زوجه الزامی به انفاق همسر خود ندارد؛ چراکه این تکلیف طبق قانون و شرع فقط برای زوج درنظر گرفته شده است.