روند رشد کودکان، سه سال اول زندگی!

تا یک ماهگی، بچه باید به صدا و چهره مادر توجه کند؛ تا ۳ ماهگی غان و غون کند و به مادر خیره شود و تا ۴ ماهگی خنده اجتماعی داشته باشد.
شاید تعداد والدینی که بلافاصله پس از تولد نوزادشان اهمیتی به کارت پایش رشد او نمی دهند، انگشت شمار باشد. همه با دقت روند تکامل، رشد قد و وزن کودک را پیگیری می کنند اما متاسفانه کم اند پدر و مادرهایی که به رشد و تکامل روانی کودک اهمیت دهند در حالی که هرگز فرصت جبران این عقب ماندگی نخواهد بود. البته شاید خرده گرفتن به پدر و مادرها هم درست نباشد چون اطلاع رسانی در این زمینه خیلی کم بوده است. پیشرفت های چشمگیری که در زمینه کاهش مرگ و میر و سوءتغذیه کودکان به دست آمده، مرهون دانشی است که در اختیار والدین، پزشکان و کادر درمانی قرار گرفته اما این اتفاق در حوزه تکامل عصبی ـ روانی کودکان کمتر افتاده است. در «فرزند پروری» این هفته به قصد ارتقای دانش والدین در این زمینه، با دکتر میترا حکیم شوشتری، صحبت کردیم و متوجه همزمانی جالبی شدیم. ایشان دبیر علمی و اجرایی «همایش اختلال های عصبی تکاملی» نیز هستند که 17 و 18 دی ماه برگزار شد. با ما همراه باشید تا به اطلاعات گرانبهایی در این زمینه دست یابیم.

چرا با اینکه همه می دانند بیشترین رشد مغزی بچه ها در ۳ سال اول زندگی است و هرگونه اختلالی در رشد و تکامل مغز می تواند به قیمت کم توانی ذهنی آنها تمام شود، پایش رشد روانی نداریم؟
قرار بوده در نمودارهای پایش رشد مبحث تکامل و پایش رشد روانی بچه هم گنجانده و به خانه های سلامت ابلاغ شود تا شیرخواران طبق این راهنمای ادغام یافته تحت مراقبت قرار گیرند اما هنوز این نمودارها وارد برنامه نشده و هنوز هم به رشد بچه بیش از تکامل او که اتفاقاً جبرانش ممکن نیست، پرداخته می شود. تنها مورد مهمی که در پایش رشد مورد توجه است و بحث تکامل را هم پوشش می دهد، رشد مناسب دور سر بچه است. محور مهم دیگر، رشد کلامی کودک است اما باید قبل از حرف زدن، درک و شناخت کودک کامل شده باشد و بتواند ارتباط موثر با محیط برقرار کند اما اینقدر که به حرکت کودک بها داده می شود، به توجه او به محیط و شناخت او از خودش نمی پردازیم. طیف وسیعی از متخصصان از اختلال های عصبی تکامل بی اطلاع اند بنابراین معمولا با تشخیص دیرهنگام این مشکلات، فرصت بهبود کامل و زمان طلایی رشد مغزی کودک از دست می رود.

مواردی هم داریم که خود والدین با ناآگاهی باعث کم توانی ذهنی بچه شوند؟
بله، مثلاً تشخیص دیرهنگام کم کاری تیروئید و فنیل کتونوریا تاثیر مستقیم روی بهره هوشی دارد. همه بچه ها در بدو تولد از نظر کم کاری تیرویید و فنیل کتونوریا بررسی می شوند ولی گاهی عدد به دست آمده حالت مرزی دارد و می گویند بچه مشکوک است و از والدین می خواهند بچه را در تاریخ مشخصی برای آزمایش مجدد بیاورند اما کم نیستند والدینی که این کار را انجام نمی دهند و می گویند ما فکر کردیم این پزشکان قصد دارند بیمار برای هم بفرستند و بچه ما بازیچه این مراودات دوستانه است! نتیجه اینکه بچه ۱/۵ ساله ای را می آورند که راه نمی رود و حرف نمی زند و بعد از کلی بررسی می فهمند همان شک به کم کاری تیروئید درست بوده و بچه یک سال و نیم طلایی از رشد مغزش را از دست داده و هرگز فرصت جبران نیست. در مورد بچه های مبتلا به فنیل کتونوریا و زردی هم همین طور. والدین ناراحت می شوند که از نوزاد ناتوانشان روزی ۲ بار خون می گیرند و به خاطر زردی بستری شده، او را می برند تا به درمان خانگی بپردازند و نمی دانند این کار چه آسیبی به مغز کودک می زند.

پس اینکه می گویند گاهی علت کم توانی ذهنی بچه ها معلوم نمی شود، همین است؟
بله، بیشتر کم توانی های ذهنی از نوع خفیف است و متاسفانه در 85 درصد موارد هم دلیل واضحی نمی توان برای آن پیدا کرد. این موضوع هم خیلی آزار دهنده است که پدر و مادری با انواع اسکن و آزمایش های مختلف که همه نشان می دهد فرزندشان سالم است، مراجعه می کنند و می گویند نمی دانیم چرا دیرآموز است و بهره هوشی پایینی دارد. اگر پله پله همزمان با رشد، روند تکامل مغز هم بررسی می شد، مشکل و اختلال بچه زود تشخیص داده می شد و تحت درمان قرار می گرفت. متأسفانه به دلیل همین ناآگاهی ها از مشکل غفلت می شود یا وقتی متوجه آن میشود که فرصت شد معزی (یعنی 3 سال اول) تمام شده است.

از بین مراحل تکاملی کدام رویدادها از همه مهم تر است و والدین و پزشکان از آن غفلت می کنند؟
سعی می کنم در اولین فرصت نمودارهای تکاملی را از طریق «سلامت» در اختیار والدین بگذارم چون بسیار مفصل اند ولی اینکه بچه ۹ ماهه هویت خود را بشناسد و به اسم خود واکنش نشان دهد، مهم است.
یک شیرخوار از نظر مهارت های حرکتی آشکار (بالا گرفتن سر، ایستادن و...) مهارت های حرکتی ظریف (گرفتن جغجغه، برداشتن مکعب و...) از نظر مهارت های شناختی، ارتباطی و کلامی، رشد هیجانی و اجتماعی باید درست سر موقع از نظر کسب مهارت بررسی شود. تعامل کودک با مادرش هم واقعاً اهمیت دارد و اینکه در هر سن چه رفتاری دارد.

مادران باید به چه موارد توجه کنند؟
از تولد تا یک ماهگی بچه باید به صدا و چهره مادر توجه کند. ۳-۱ ماهگی غان و غون کند و به مادر خیره شود. ۴ ماهگی خنده اجتماعی داشته باشد. در ۶-۴ ماهگی مادر را به بقیه مراقب ها ترجیح دهد و با صدای او آرام شود. در ۹-۷ ماهگی مادر را کاملا متمایز کند و در محل غریبه واکنش نشان دهد و اضطراب غریبه پیدا کند. باید در ۱۰ ماهگی چهار دست و پا به سمت مادر برود و بعد در یک سالگی راه برود و مادر را جستجو کند و پاسخ به کلام مادر و تقلید صدای او را شروع کند. در ۲۴-۱۶ ماهگی با زبان مخصوص خود و کلماتی که بلد است، با مادر ارتباط برقرار کند و کم کم غریبه ها را در حضور مادر پذیرا شود. در سال سوم (یعنی ۲۴ تا ۳۶ ماه) هم باید پایان اضطراب غریبگی باشد و پدیده ثابت شیء دراو شکل گیرد (ندیدن یک چیز یا ندیدن مادر به معنی از بین رفتن آن نیست و به معنی خارج شدن آن از حوزه دیدش است) و موقعیت های مختلف را بهتر تحمل کند.