رژیم غذایی کودک، باید چگونه باشد؟

می گویند متوسط طول قد فرزندان نسل امروز از نسل های قبلی کوتاه تر است. با پیشرفت علم و بالارفتن سطح دانش عمومی بسیاری از خانواده ها مایلند تمام تلاش خود را برای کمک به رشد موثر فرزندشان داشته باشند. به همین دلیل به دفتر دکتر محمدرضا وفا، رئیس انجمن تغذیه ایران سری زدیم تا ببینیم واقعا قد و غذا به هم ربطی دارند؟

نقش تغذیه بر روند رشد و نمو کودک چیست؟
پیروی از اصول تغذیه ای صحیح بر روند رشد و نمو و سلامت قدی کودک تاثیر مستقیم دارد، یعنی می تواند موجب بلند قد تر شدن کودک و رسیدن به پتانسیل قدی ناشی از ژنتیک شود. بالطبع اگر کودک برنامه غذایی بی کیفیتی داشته باشد، به طول قدی لازم نمی رسد و از استانداردهای رشدی خود عقب می ماند. والدین باید توجه داشته باشند که اگرچه تغذیه سالم در بیان خصوصیات ژنتیک فرزندشان اثر دارد اما قد صفتی است که توسط ژن های به ارث رسیده از والدین و حتی تاثیر ویژگی های ژنتیک یک نسل قبل تر (یعنی پدر و مادربزرگ ها) بیان می شود. اگر مادر و پدر و خانواده های آنها قدی کوتاه یا متوسط داشته باشند، نباید از عامل تغذیه معجزه بخواهند. برخی والدین تصور می کنند اگر به میزان کافی مواد پروتئینی و کلسیم دار به فرزندشان بدهند، قد فرزندشان ۲۰ -۳۰ سانتی متر از خود آنها بلند تر می شود.

از چه زمان باید مراقب تغذیه کودک بود؟
از دوران جنینی باید مراقب تغذیه نوزاد بود. خانم باردار باید بداند شیوه تغذیه ای او از همان ابتدای دوران بارداری بر سلامت فرزندش اثر دارد. اگر خانمی در دوران باردرای از لحاظ برخی ریز مغذی ها دچار سو تغذیه باشد، ممکن است ناخواسته بر طول قد فرزندش اثر منفی بگذارد. یعنی این مسئله بر حداکثر پتانسیل رشد کودک بعد از تولد موثر است. صفر تا ۲ سالگی هم محدوده سنی بسیار مهمی برای رشد کودک محسوب می شود زیرا بنا به منحنی های استاندارد رشد در بخش هایی از این محدوده شاهد افزایش سرعت رشد هستیم. در محدوده ۴ تا ۶ سالگی هم در برهه های زمانی خاصی سرعت رشد در کودکان افزایش می یابد. بنابراین اگر کودک در این سه دوره بحرانی دچار سو تغذیه شود، رشد قدی او به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.

قد مثل وزن بر نمی گردد
کودکان در مواجهه با بیماری، مقداری وزن از دست می دهند که بعد از دوره نقاهت با پیروی از الگوی تغذیه ای سالم و صحیح می توانند این وزن از دست رفته را جبران کنند اما اگر به دنبال سوء تغذیه در هر یک از دوره های بحرانی رشد، میزان رشد کودک از حد لازم کمتر شود، این فرصت از دست رفته رشدی، دیگر به هیچ عنوان در دوره های بعدی زندگی قابل جبران و بازگشت نیست و برای همیشه از دست رفته است. برای رسیدن به حداکثر پتانسیل رشد به تمام مادران توصیه می شود در دوره های آموزشی مراکز بهداشت که برای شیوه تغذیه سالم کودکان در نظر گرفته شده، شرکت کنند تا مبادا خسارت جبران ناپذیری به رشد و نمو فرزندشان وارد شود. اگر والدین شرایط لازم برای مراجعه به مشاوران تغذیه را دارند بهتر است چند وقت یک بار توصیه های تغذیه ای لازم را برای فرزندشان دریافت کنند.

افزایش قد با مکمل
شرکت های تولید کننده، تبلیغاتی، فروشندگان، بازاریاب ها و برخی متخصصان که در زمینه تجارت فعال تر از شاخه طب هستند، نباید از دانش ناقص مردم سو استفاده کنند و با چند جمله به ظاهر صحیح و منطقی خانواده ها را مجبور به پیروی از اهداف تجاری خود کنند. انواع مکمل های غذایی که برای کودکان جذاب هم هستند در بازار وجود دارند که برخی والدین حاضرند بودجه قابل توجهی را به آنها اختصاص دهند. برای تهیه این مکمل ها به نسخه پزشک نیازی نیست اما بهتر است خانواده ها بدانند تهیه این مواد برای تمام کودکان لازم نیست. یعنی در بسیاری از موارد کودک می تواند ویتامین ها و مواد معدنی مورد نیازش را از طریق خوراکی های سالم و طبیعی دریافت کند، بدون این که کوچک ترین نیازی به مکمل شیمیایی داشته باشد. مکمل ها حاوی مقادیر مشخصی از مواد معدنی و ویتامین ها هستند که بدن در هر دوره سنی مشخص به مقدار معینی از این مواد نیاز دارد و اگر همین مواد مورد نیاز را بیش از حد نیاز خود دریافت کند ممکن است به جای اثر مورد انتظار اثرات معکوس و خطرناکی را متحمل شود. بنابراین وسواس افزایش قد فرزندتان را کنار بگذارید و به طور بی رویه دارو و مکمل های مختلف را به او نخورانید. گاهی کودک میزان رشدی مطابق استانداردهای محدوده سنی خود ندارد. در این زمان متخصص غدد تشخیص می دهد برخی مواد مغذی به صورت مکمل به مقدار مشخص و در دوره معین به رژیم غذایی کودک افزوده شوند.

رژیم غذایی کودک باید چگونه باشد؟
در بیان نیازهای اساسی تغذیه کودکان علاوه بر تغذیه تکمیلی، تغذیه با شیر مادر تا ۲ سالگی باید ادامه داشته باشد و از ۲ سالگی به بعد کودک باید روزانه هر یک از گروه های غذایی اصلی را با مقادیر مشخص مصرف کند.
حداقل ۲ واحد از گروه شیر و لبنیات
۲ تا ۵/۲ واحد از گروه گوشت ها و پروتئین ها (هر واحد گوشت معادل ۳۰ گرم گوشت پخته، یک عدد تخم مرغ، ۸۰ تا ۱۰۰ گرم حبوبات پخته یا ۳۰ گرم پنیراست)
۲ تا ۵/۲ واحد سبزی و صیفی ها
۲ تا ۵/۲ واحد میوه
۴ تا ۵ واحد از گروه غلات (نان، برنج، ماکارونی یا سیب زمینی)
در این محدوده سنی روغن و چربی ها در گروه مستقلی قرار نمی گیرند اما توصیه می شود والدین مراقب باشند فرزندشان به خوردن غذاهای چرب عادت نکند. به جای استفاده از روغن های جامد و هیدروژنه بهتر است از روغن های مایع استفاده شود. روغن مایع را (روغن گیاهی از قبیل روغن سویا یا آفتابگردان و نه کره آب شده!) را بعد از این که برنج پخته و طبخ شد، تنها به میزان یک قاشق غذاخوری روی برنج بریزید، زیرا حرارت دیدن روغن بسیاری از مواد شیمیایی مفید آن مثل اسیدهای چرب ضروری را از بین می برد و روغن را تبدیل به ماده ای بی ارزش یا حتی خطرناک می کند.
در مورد میوه و سبزی ها توصیه می شود تنوع و نحوه سرو کردن این گروه را رعایت کنید تا کودکان به خوردن مواد غذایی این گروه بسیار مهم عادت و علاقه داشته باشند و به جای آنها به مصرف خوراکی های نشاسته ای، چرب یا شیرین و بی ارزش روی نیاورند.
مصرف شیرینی، شکلات، چیپس، پفک، فست فود و نوشابه های گازدار را برای فرزندتان محدود کنید و خوراکی های شیرین سالم از قبیل میوه های شیرین را هم در فواصل زمانی نزدیک به وعده اصلی به فرزندتان ندهید. در عوض آنها را با مقادیر مشخص و محدود به عنوان دسر بعد از وعده غذایی اصلی به فرزندتان بدهید. اگر کودک چنین خوراکی هایی را قبل از غذای اصلی مصرف کند، سیر می شود و دیگر نمی تواند غذای اصلی را که برایش در نظر گرفته اید، بخورد و تناوب زمانی گرسنگی، اشتها و برنامه غذایی اش بر هم می ریزد.

قد، صفتی که از چند عامل دستور می گیرد
قد کلی هر انسانی به چند عامل مهم بستگی دارد که ژنتیک و جنس مهم ترین آنها هستند اما عواملی مانند تغذیه، میزان ورزش و تمرینات بدنی و وضعیت جسمانی هم بر طول قد کودک موثرند.

ژنتیک
ماده ژنتیک هر فردی از پدر و مادرش به او می رسد اما این که فرزند هر کدام از صفات را به چه میزان از کدام والد به ارث ببرد محاسبات و احتمالات پیچیده ژنتیک است که در این صفحات نمی گنجد. باید بدانیم این که ژن ها بخواهند به چه نحوی بیان شوند از مدت ها قبل از تولد تعیین شده و به طور کلی بیشتر بچه های سالم در نهایت قدی در محدوده قدی والدین خودشان خواهند داشت.

جنس
در اکثر موارد بعد از اتمام دوره های رشدی جنس مونث کوتاه تر از جنس مذکر است اما در دوران قبل از بلوغ ممکن است دختر ها نسبت به پسرهای هم سن شان رشد سریع تری داشته باشند. البته در جامعه شاهدیم برخی خانم ها قد بسیار بلندتری از آقایان دارند.

میزان فعالیت بدنی
کودکان سالم به طور طبیعی برای فعالیت های بدنی انرژی کافی دارند. تمرین بدنی روزانه کمک می کند کودک انرژی خود را مصرف کند، عضلات قوی تری و وزن متعادلی داشته باشد و همچنین استخوان ها و مفاصل او به نحو موثری به فعالیت و رشد خود ادامه دهند. نداشتن تحرک کافی هم ممکن است بر رشد کودک اثر منفی داشته باشد.

وضعیت جسمانی
برخی بیماری های نادرمی توانند بر پتانسیل رشدی کودک اثر منفی بگذارند، مثلا سندرم ترنر که یک بیماری ژنتیک است.

تغذیه
تغذیه مناسب و صحیح، کودک را از قدی که ژنتیک برای او تعیین کرده بلند تر نمی کند اما تغذیه غلط و غیر اصولی او را از رسیدن به قدی که می تواند داشته باشد، باز می دارد.