روش درمان وسواس در کودکان

همه کودکان ممکن است نگرانی هایی داشته و در مواقعی دچار شک شوند، اما کودک وسواسی نمی تواند از نگرانی راجع به بعضی مسایل دست بردارد، فرقی نمی کند، چقدر بخواهد که نگران نباشد. این افکار نگران کننده دست از سر او بر نمی دارند و مدام او را آزار می دهند تا اینکه او را وادار می کنند که رفتار و عمل خاصی را تکرار کند. اغلب ما آدمهایی که خیلی می شویند و می سابند را وسواسی می نامیم. اما رفتارهای وسواسی به همین یک مورد ختم نمی شوند، رفتارهایی مانند چک کردن، شمردن، انجام آداب و مناسک خاص و… هم می توانند نوعی رفتار وسواسی باشند. گاهی حتی ممکن است وسواس به فکر محدود باشد که به این نوع وسواس فکری می گویند. در وسواس فکری یک فکر آزار دهنده به طور غیرقابل مقاومتی وارد ذهن فرد می شود و تکرار می شود. محتوای فکر می تواند شامل تصاویر و صحنه های وحشتناک مثل آتش سوزی و تصادف و تخریب باشد. گاهی حتی فرد از غیرمنطقی بودن افکار خود آگاه است اما نمی تواند جلوی ورود آنها به ذهن اش را بگیرد.

اگر فرزند شما بشدت از آلوده شدن می ترسد، وقتی او احساس آلودگی می کند، به هیچ وجه نمی خواهد بدن خود و یاحتی چیزهای متعلق به خود را در خانه و دور و بر آن لمس کند. او به هیچ وجه دستگیره درها و حتی شیر آبی که قبلاً دست دیگران به آنها خورده را لمس نمی کند و درها را با پا و حتی شیرهای آب را با آرنج خود باز می کند. اگرفرزندتان سعی میکند از دستکش برای گذاشتن آشغال ها در ظرف آشغال استفاده کند، اگر به هیچ وجه حاضر نیست چیزی را از زمین بردارد، با دیگران دست نمی دهد و به طور کلی از دست زدن به هر چیزی که به نظرش آلوده می رسد اجتناب می کند؛ ممکن است او هم مبتلا به اختلال وسواسی جبری باشد. در این باره بخوانید:

اختلال وسواسی جبری نوعی اختلال اضطرابی محسوب می شود. زیرا در این بیماری ذهن با افکاری مشغول می شود که فرد را مضطرب کرده و او را مجبور به انجام اعمال خاصی می کند. کودک مبتلا به این بیماری ذهنش نگران این است که چیزی مضر یا خطرناک و یا آلوده است و یا ممکن است اتفاق بدی برایش بیفتد یا آنکه چیزی را از دست بدهد. این نگرانی او را وادار می کند که برای خلاصی از شر آن افکار رفتار خاصی را تکرار کند. تا مطمئن شود که آن اتفاق خاص نمی افتد یا اینکه همه چیز تمیز و بی خطر باقی مانده است. کودک اغلب سعی می کند این عمل خود را توجیه کند اما به طور کلی رفتار وسواسی به او کمک می کند تا اضطرابش را کم کند. اغلب کودکان می دانند که مجبور نیستند این رفتار خاص را بارها تکرار کنند اما از آنجا که این عمل اضطرابشان را کم می کند به انجام آن تمایل پیدا می کنند غافل از اینکه این آرامش موقتی است و در کل انجام رفتار وسواسی بیماری آنها را تشدید می کند.

رفتار و عادت های وسواسی، اعمالی هستند که کودک آن ها را بارها و بارها تکرار می کند. این افکار نه تنها خوشایند نبوده بلکه مفید هم نیستند. در بسیاری از موارد، وسواس در کودکان همانند بزرگسالان است ولی غالباً تشخیص نداده و درمان نمی شود. چنان چه این وسواس درمان نشود، نه تنها باعث ناراحتی و استرس بیشتر کودک شده بلکه ممکن است موجب اختلالاتی در امور تحصیلی، روابط طبیعی اجتماعی و رشد عاطفی وی شود. وقتی وسواس کودک بسیار شدید باشد، دوستان و همکلاسی های او علائم و نشانه های وسواس او را به سخره گرفته و باعث گریه و آزار او می شوند. عاقبت کودک منزوی و از مدرسه گریزان می شود.

چرا و به چه علت؟
دانشمندان هنوز علت واقعی وسواس را به طور کامل کشف نکرده اند و مانند سایر بیماری های روانی، تحقیقات زیادی باید در این زمینه انجام شود تا علت واقعی این نوع بیماری ها آشکار گردد. وسواس نتیجه ترکیب عوامل مختلف زیستی (ژنتیک)، روانی و اجتماعی است. در فردی ممکن است علل عمده این بیماری، عوامل زیستی (ژنتیک) باشند، در حالی که در فرد دیگر، ممکن است عوامل روانی یا اجتماعی موثر باشند. تحقیقات تازه دانشمندان، سروتونین که یکی از پیام آوران مغزی است را با بیماری وسواس مربوط می داند، وقتی جریان سروتونین مسدود شود، مغز مانند یک ساعت زنگ می زند و اطلاعات غلطی را تفسیر می کند. این زنگ نادرست پیغام خطری نابجا را به مغز می دهد. مغز هم به جای اینکه این پیام را رد کند، آن را تقویت کرده و باعث تجربه ترس و شکی غیر واقعی برای فرد می شود.

متخصصان معتقدند در خانواده اغلب افراد وسواسی بیمار مشابهی وجود دارد که نشان می دهد استعداد ابتلا به این بیماری از راه ژنتیک منتقل می شود. اما داشتن این قابلیت ابتلای به بیماری را حتمی نمی کند، بلکه یک اتفاق استرس زا و گاهی کم اهمیت. (مثلاً یک تصادف، از دست دادن یکی از والدین، تغییر محل زندگی و یا یک اتفاق نا خوشایند دیگر) باعث بروز این بیماری در فرد می شود.

کودک را مقصر ندانید
لازم است بدانید، وسواس یک بیماری است و کودک شما نمی تواند با سعی و تلاش جلوی افکار خود را بگیرد. او هم از این افکار نگران و ناراحت است و زمان و انرژی زیادی را به خاطر آنها از دست می دهد و گاهی به همین علت نمی تواند وطایفش را انجام داده و از زندگی لذت ببرد. بنابر این کاری نکنید که او از بابت این افکار و اینکه نمی تواند کنترلشان کند، احساس گناه کند و خودش را سرزنش کند. چنین کودکی گاهی از اینکه متهم به افکار و اعمال نادرست و غیرواقعی می شود در عذاب است و احساس فشار می کند از اینکه وقتی برای انجام همه کارهایش ندارد. حتی ممکن است این کودک مجبور شود برای اینکه رفتار خاصی را انجام دهد شب هم بیدار بماند. متاسفانه چنین کودکانی به خاطر افکار آزاردهنده که در مغزشان جولان می دهد، تمرکز کافی هم ندارند. بنابر این به جای سرزنش کردن سعی کنید به آنها کمک کنید تا درمان شوند.

از کجا بفهمیم
شما به عنوان والدین لازم است با نشانه های شایع این بیماری در کودکان آشنا باشید و اگر رفتار مشکوکی از فرزندتان سر زد، آن را به پزشک و روانشناس اطلاع دهید. یادتان باشد هر چه زودتر این بیماری تشخیص و درمان شود بهتر است:

ترس از گرد و خاک و آلودگی و بیماری؛ که با شستشوی وسواسی همراه شود، از جمله شایع ترین نشانه های رفتار وسواسی است. به عنوان مثال وقتی که یک کودک و یا نوجوان هر ۱۰ دقیقه یک بار و یا به دفعات مشخصی در روز دستش را بشوید، اگر از این گونه اعمال بر حذر داشته شود، شدیدا احساس بدی پیدا کند و یا رفتار خشنی از خود بروز دهد، مبتلا به وسواس است. گاهی شستشوی وسواسی چنان شدید می شود که به خشکی مفرط پوست دست و پا، حساسیت و پوسته شدن و حتی کنده شدن پوست بدن و نهایتاً مشکلات جدی تر می انجامد.

دومین نشانه شایع از علائم وسواس، احساس نیاز به ترتیب و قرینه بودن چیزها است. مثلاً کودک ناراحت است که چرا یقه لباسش درست نمی ایستد و، به طور مداوم با لباسش ور می رود تا طور خاصی قرار گیرد و هر کاری هم می کند باز راضی نمی شود. به عنوان مثال، هر ۵ دقیقه یک بار جلوی آینه می رود تا مطمئن شود یقه لباسش قشنگ قرار گرفته. حتی ممکن است ساعت ها لباس پوشیدنش طول بکشد.

یکی دیگر از نشانه های وسواس چک کردن های مداوم است. کودکی که از علائم وسواس به صورت چک کردن در عذاب است، بارها و بارها موارد خاصی را چک می کند. به عنوان مثال، هر ۵ دقیقه یک بار به در منزل سر می زند تا مطمئن شود کاملاً بسته است و یا اطمینان یابد که پدر و مادرش در منزل هستند.

گاهی فکر کودک با نگرانی درباره مواد دفعی بدنش مشغول می شود و این فکر مرتب او را آزار می دهد. گاهی کودک افکارش با اعداد خوش یُمن و بد یُمن مشغول می شود. یکی دیگر از انواع شایع افکار وسواسی به بیماری و مرگ مربوط می شود. که کودک همواره فکر می کند به نوعی بیماری مبتلا است یا نگران است که خودش و یا افراد خانواده اش به نوعی بیماری مبتلا نشوند.

تمایل به پاکیزگی و نظم و نیاز به ایده آل بودن در بسیاری از کودکان خصوصاً در مراحل خاصی از رشد دیده شده ولی اگر این تمایل تقویت و یا در آن زیاده روی شود، می تواند نشانه ای از وسواس باشد. تصحیح چندین و چندباره تکالیف شب و یا غلط گیری و پاکنویس کردن مکرر یک نامه ناشی از این افکار است. بعضی از کودکان مبتلا به وسواس نظم، تمایل زیادی به نظم بخشیدن به امور دارند؛ مثلاً همه وسایل اتاق باید در مکان خاصی و با نظم مخصوصی قرار گرفته باشد. بعضی از کودکان با علائم وسواس، تصاویر ذهنی ناخواسته و مزاحمی از صحنه های خشونت و زشت دارند. یکی دیگر از نشانه های وسواس، شمارش های وسواسی است، مانند شمارش یک عدد خاص، شمارش با فواصل معین، شمارش ضمن حرکت. به عنوان مثال کودک احساس می کند باید تمام پنجره ها و یا منازل را در طول مسیرش بشمارد. این نوع شمارش چنان وسواسی است که اگر کودک شک کند آیا بدرستی شمارش را انجام داده یا خیر، باید مجددا از ابتدا شروع به شمردن کند.

کی نزد پزشک برویم؟
ممکن است بگویید تکرار بعضی از اعمال مانند چک کردن و انجام بعضی از آداب و یا کندی در بعضی از کارها ممکن است برای هر فردی پیش بیاید، بله اما هنگامی که شدت نشانه ها طوری باشد که در زندگی طبیعی و کارکرد فرد اختلال ایجاد کند باید به عنوان یک بیماری جدی تلقی شود. در کودکان بروز رفتارهای وسواسی ممکن است موقتی و در پاسخ به تنش محیطی یا یک موقعیت استرس زا باشد، در اینصورت به تدریج نشانه ها کمرنگ شده و خود به خود از بین می رود. اما در صورتی که نشانه ها دوام پیدا کند، سبب اختلال تعامل اجتماعی، بازی و شادکامی کودک می شود و خلاقیت کودک از بین می رود. در اینصورت باید نشانه ها جدی گرفته شده و با درمانگر متخصص کودک مشورت شود.

معمول ترین روش درمان که در مطالعات نیز به عنوان مؤثرترین راه در درمان های کوتاه مدت و بلندمدت شناخته شده، ترکیبی از رفتاردرمانی، شناخت درمانی و کاربرد داروست. در شکل های خفیف وسواس، رفتاردرمانی به تنهایی کافی است، اما در موارد پیچیده تر وسواس، درمان با دارو نیز ضروری به نظر می رسد.

۱۰ فرمان برای کمک به کودک وسواسی:
۱) هرگز کودک را به خاطر عادت یا وسواسی که دارند مسخره نکنید.

۲) فرزندتان را ترغیب نکنید عادت یا رفتار وسواس آمیزش را تکرار کند، به این دلیل که فقط به او آرامش می دهد چون با گذشت زمان ترک آن رفتار دشوار خواهد بود. گاهی دیده شده مادر لباس و ملحفه های کودک را چندین بار می شوید تا ترس فرزندش را در این رابطه کم کند. اما این کار به مرور زمان بیماری او را تشدید می کند. بنابر این افکار کودک را نپذیرید و به او بگویید که این افکار تنها در ذهن اوست و در واقع اینگونه نیست.

۳) سعی نکنید با تنبیه بدنی او را مجبور به ترک عادت کنید.

۴) آنها را تشویق کنید ترس و عادت های خود را توضیح دهند

۵) جوی آرام و ایمن برای کودکتان فراهم کنید. هر مشکلی که می تواند روی او تأثیر بگذارد و استرس ایجاد کند مثل اختلافات خانوادگی، استرس و زورگویی را از او دور کنید. به کودک سخت نگیرید و کمال طلبی را کنار بگذارید. از کودک به اندازه سنش توقع داشته باشید.

۶) به او اطمینان دهید که این افکار و عادات رایج اند و اکثر مردم تجربه آن را دارند.

۷) به او بگویید که می دانید ترک کردن این عادات ابتدا کمی دشوار است. اما شما هم آماده اید که به او کمک کنید

۸) روش های آرامبخش را به آنها یاد دهید گرچه به کارگیری تکنیک آرامش نباید در زمان خاصی استفاده شود. در حالی که تلاش می کند عادتی را ترک کند، چون ممکن است این آرامش بعدا بخشی از عادات شود

۹) به او اعتماد به نفس بدهید، بگویید که در هر حال دوستش دارید و از او بخواهید انرژی بیشتری برای ترک افکار وسواسی بگذارد.

۱۰) الگو باشید. اگر خودتان مرتب از او می پرسید که در خانه را بسته یا تکالیفش را تمیز انجام داده، بدیهی است که او هم مانند شما وسواس پیدا می کند. اگر خودتان وسواسی هستید بهتر است اول برای درمان خودتان نزد روانپزشک بروید!