ناهنجاریهای مغزی جنین، قابل بررسی است؟

سوال : کدام یک از ناهنجاری‌های مغزی در دوران جنینی قابل بررسی است؟

پاسخ : ناهنجاری‌ کروموزومی، ریشه بسیاری از بیماری‌ها و صفات ارثی در انسان به شمار می‌آیند. ناهنجاری‌های کروموزومی اغلب باعث نقایصی هنگام تولد و بیماری‌های مادرزادی می‌شوند که ممکن است در طول زندگی فرد مشکلاتی را ایجاد کند. بررسی کاریوتایپ کروموزوم‌ها (کاریوتایپینگ) در نمونه سلول‌ها می‌تواند امکان تشخیص ناهنجاری کروموزومی را فراهم کند و پس از آن، مشاوره به والدین یا خانواده‌هایی ارائه می‌شود که فرزندانشان در معرض مواجه با یک اختلال ژنتیکی هستند.

ناهنجاری‌‌های کروموزوم چگونه اتفاق ‌می‌افتد؟

ناهنجاری‌‌های کروموزومی معمولاً هنگام بروز خطا در تقسیم سلولی رخ ‌می‌دهد. دو نوع تقسیم سلولی، میتوز و میوز وجود دارد.

میتوز منجر به تشکیل دو سلول یکسان ‌می‌شود که مشابه سلول اولیه هستند. یک سلول با ۴۶ کروموزوم تقسیم ‌می‌شود و دو سلول با ۴۶ کروموزوم تولید می‌کند. این نوع تقسیم سلولی به جز در اندام‌‌های تولید مثلی، در تمام سلول‌های بدن انجام ‌می‌شود، میتوز روشی است که بیشتر سلول‌های بدن ما را ساخته و جایگزین می‌کند.
در نتیجه تقسیم میوز سلول‌هایی با نیمی ‌از تعداد کروموزوم‌ها (به جای ۴۶ کروموزوم عادی)، یعنی ۲۳ کروموزوم ایجاد می‌شود. میوز نوعی از تقسیم سلولی است که در اندام‌‌های تولید مثلی اتفاق ‌می‌افتد و در نتیجه آن تخمک‌ها و اسپرم‌‌ها ایجاد ‌می‌شوند.
در هر دو فرآیند، تعداد صحیح کروموزوم‌‌ها قرار است در سلول‌‌های حاصل به وجود آید. با این حال، خطا‌ها در تقسیم سلولی ‌می‌تواند منجر به تشکیل سلول‌‌هایی شود که نسخه‌‌های کروموزوم کم یا زیاد دارند. خطا‌هایی نیز ‌می‌توانند هنگام دو برابر شدن کروموزوم‌‌ها رخ دهند.

بیشتر ناهنجاری‌های کروموزومی در تخمک یا اسپرم (گامت) به وجود می‌آیند، اما برخی در حین رشد جنین نیز اتفاق می‌افتند یا به صورت ارثی از پدر و مادر به کودک منتقل می‌شوند. ناهنجاری‌های کروموزومی که از گامت‌ها سرچشمه می گیرند در همه سلول‌های بدن مشاهده می‌شوند.

سایر عواملی که می توانند خطر ناهنجاری‌های کروموزومی را افزایش دهند شامل سن مادر و عوامل محیطی مانند قرار گرفتن در معرض داروهای خاص هستند. حتی تغییرات ریز در ساختار کروموزوم می‌توانند چندین ژن را تحت تأثیر قرار دهند و تأثیرات قابل توجهی ایجاد کنند.

تشخیص ناهنجاری‌های کروموزومی با سونوگرافی، این ناهنجاری‌ها در اثر تغییر در تعداد یا ساختار کروموزوم‌ها ایجاد می‌شوند. درحالی‌ که دلایل بسیاری از سقط‌ها و مرده‌زایی‌ها هنوز ناشناخته است. اما بروز ناهنجاری‌های کروموزومی در دوران جنینی در بین نوزادان بسیار شایع نمی‌باشد.اما بسیاری از والدین نگران داشتن فرزندی با ناهنجاری‌های کروموزومی می‌باشند. نتایج نشان داده است در زنان بالای 35 سال خطر داشتن جنین همراه با نقص‌های کروموزومی افزایش می‌یابد.
آزمایشهای غربالگری احتمال اینکه جنین یکی از چند بیماری مشخص را داشته باشد را نشان می‌دهد. در واقع این آزمایش به طور یقین نمی‌تواند مشخص نماید که آیا نوزاد مشکل دارد یا نه.

آزمایش های غربالگری مانند سونوگرافی غربالگری شانس یا احتمال اینکه جنین یکی از چند بیماری مشخص را داشته باشد را نشان می دهد. در واقع این آزمایش به طور یقین نمی تواند مشخص نماید که آیا نوزاد مشکل دارد یا نه، بلکه احتمال خطر را مشخص می نماید. اگر نتیجه تست مثبت باشد، این بدین معنی است که احتمال وجود نقص بالاتر از دیگران است، به همین خاطر پزشک ممکن است برای خانم باردار آزمایش های تشخیصی انجام دهد تا از بابت سالم بودن جنین مطمئن شود. اگر نتیجه تست غربالگری منفی شود، این بدین معنی است که احتمال وجود نقص در جنین آنقدر پایین است که احتیاج به پیگیری ندارد؛ ولیکن تضمینی وجود ندارد که نوزاد طبیعی باشد. سونوگرافی یکی از این روش های غربالگری می باشد که در ادامه بدان می پردازیم.

تشخیص ناهنجاری جنین با سونوگرافی غربالگری

نوعی از غربالگری بارداری جهت تشخیص نقایص کروموزومی استفاده از سونوگرافی با وضوح بالا است که در این روش می‌توان نقایص ساختاری مانند کیست مغزی و شکاف کام را تشخیص داد.

این نوع سونوگرافی که با وضوح بالا و بکارگیری دستگاه های مدرن و گرانقیمت قالب انجام است خطر سقط جنین را به همراه نداشته و می‌توان در اوایل بارداری استفاده کرد.

در صورتی که قبل از اقدام به بارداری برای بررسی آزمایش و مشاوره ژنتیک اقدام ننموده اید این روش یعنی سونوگرافی غربالگری ژنتیک پس از برداری ، نسبتاً ارزان و سریع ترین روش تشخیص خواهد بود

انواع ناهنجاری‌های کروموزومی

انواع مختلف ناهنجاری‌ های کروموزومی را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:

• ناهنجاری‌ های عددی
• ناهنجاری‌ های ساختاری

موزائیسم نیز گاهی در اثر ناهنجاری کروموزومی ایجاد می‌شود. موزائیسم (Mosaicism) زمانی رخ می‌دهد که فرد دارای دو یا چند مجموعه‌ی سلولی است که از نظر محتوای ژنتیکی متفاوت هستند. فرد مبتلا به موزائیسم در برخی از سلول‌هایش 46 کروموزوم و در برخی 47 کروموزوم دارد که سبب اختلالاتی در بدن می‌شود. موزائیسم در اثر اختلال در میتوز رخ می‌دهد و یک سلول به‌طور مساوی به دو سلول دختری تقسیم نمی‌شود.

ناهنجاری‌های عددی (Numerical Abnormalities)

این نوع از نقایص مادرزادی که به آن آنیوپلوئیدی (Aneuploidy) یعنی تعداد غیرطبیعی کروموزوم‌ها می‌گویند، زمانی رخ می‌دهد که تعداد کروموزوم‌های داخل سلول‌های بدن با حالت طبیعی تفاوت دارد ؛ یعنی به جای 46 کروموزوم در هر سلول ممکن است 45 یا 47 کروموزوم وجود داشته باشد. داشتن تعداد زیاد (تریزومی، تترازومی و غیره) یا تعداد کم کروموزوم (مونوزومی) منجر به نقایص مادرزادی یا بیماری می‌شود. در ادامه به برخی از آنیوپلوئیدی‌های رایج اشاره خواهیم کرد:

• آنیوپلوئیدی اسپرم (Sperm aneuploidy)

  تماس مرد با بعضی عوامل محیطی خطرساز و سبک زندگی وی می‌تواند خطر اسپرماتوزون‌ های آنیوپلوئید را افزایش دهد. این خطر به ویژه با دود تنباکو و تماس با بنزن، آفت‌کش‌ها و ترکیبات پِرفلورینه افزایش می‌یابد. افزایش آنیوپلوئیدی اغلب با افزایش آسیب DNA در اسپرماتوزون‌ ها همراه است.

• مونوزومی (Monosomy)

  اصطلاح مونوزومی فقدان یک عدد کروموزوم از یک جفت کروموزوم اتوزوم یا جنسی را بیان می‌کند. در نتیجه در هر سلول، ۴۵ کروموزوم به جای ۴۶ کروموزوم طبیعی وجود خواهد داشت. به‌عنوان مثال اگر فرزند شما با یک عدد کروموزوم ایکس به جای جفت کروموزوم معمول متولد شود ؛ مبتلا به مونوزومی ایکس خواهد بود و مشمول ناهنجاری‌های کروموزوم جنسی (Sex-chromosome anomalies) می‌شود. الگوی ایکس منفرد (XO) سندرم ترنر (Turner's syndrome) نام دارد. گاهی ممکن است شاهد الگوی ایکس سه‌تایی (XXX) نیز باشیم. در هر دو مورد کودک، دختر خواهد شد. این رده‌ی ناهنجاری‌ها که مرتبط با تقسیم ناقص یا نادرست هر کدام از کروموزوم‌های جنسی است، تقریباً یک تولد از هر ۴۰۰ تولد را در برمی‌گیرد.
  مونوزومی یا مونوزومی جزئی دلیل خیلی از بیماری‌ها مانند سندرم ترنر و سندرم فریاد گربه می‌باشد.

• تریزومی (Trisomy)

  تریزومی حالتی است که فرد سه نسخه از یک کروموزوم دارد. شایع‌ترین حالت سندرم داون یا تریزومی21 است (Down syndrome, Trisomy 21) که در آن کودک سه نسخه از کروموزوم 21 دارد. تقریباً یک نوزاد از هر 1000-800 نوزاد با این اختلال متولد می‌شود. احتمال به دنیا آوردن کودکی مبتلا به تریزومی 21 به سن مادر بستگی دارد. سن پدر نیز یکی از فاکتورهای مؤثر است. جالب است که بدانید در مورد مادرانی با سن کمتر از 35 سال، سن پدر اثری بر تریزومی 21 ندارد ولی مرد بالای 40 سال که از یک زن بالای 35 سال بچه‌دار می‌شود، دو برابر یک پدر جوان‌تر احتمال دارد فرزندی مبتلا به سندرم داون داشته باشد.
  دانشمندان کودکانی با تریزومی کروموزوم ۱۳ یا سندرم پتو (Patau syndrome) و تریزومی کروموزوم ۱۸ یا سندرم ادوارد (Edwards syndrome) را نیز تشخیص داده‌اند. این بیماری‌ها عواقب شدیدتری نسبت به تریزومی ۲۱ دارد. تعداد کمی از کودکان مبتلا به تریزومی ۱۳ و ۱۸ به سنین بالاتر از یک سال می‌رسند.
  احتمال داشتن فرزندی مبتلا به تریزومی 13 و 18 همانند تریزومی 21 با افزایش سن مادر، افزایش می‌یابد.

ناهنجاری‌های ساختاری (Structural abnormalities)

حذف: بخشی از کروموزوم از بین رفته یا حذف شده است.مضاعف شدن: بخشی از کروموزوم مضاعف می‌شود و به ماده‌ی ژنتیکی اضافی منجر می‌شود.جابه‌جایی: بخشی از کروموزوم به کروموزوم دیگر منتقل می‌شود.واژگونی: بخشی از کروموزوم شکسته، وارونه می‌شود و سپس دوباره متصل می‌شود.حلقه‌ها: بخشی از کروموزوم می‌شکند و حلقه یا دایره‌ای را تشکیل می‌دهد

این نوع ناهنجاری به علت بازآرایی یا از دست رفتن بخشی از محتوای ژنتیکی ایجاد می‌شود. زمانی که ساختار کروموزوم عوض شود می‌تواند چندین شکل به خود بگیرد. ساختار کروموزوم‌ها معمولاً با رخ دادن جهش‌های زیر تغییر می‌کند:

سه جهش اصلی که تک کروموزوم را در برمی‌گیرند عبارتند از حذف، مضاعف شدگی و وارونگی. دو جهش اصلی دیگر که دو کروموزوم را در برمی‌گیرند عبارتند از الحاق و جابه‌جایی.

در ادامه نام تعدادی از بیماری های رایج ناشی از ناهنجاری‌های کروموزومی آورده شده است:

• سندرم ترنر
• سندرم کلاین‌فلتر
• سندرم داون
• سندرم پاتائو و ادوارد
• سندرم فریاد یا گربه

چه کسانی بهتر از اقدام به انجام سونوگرافی غربالگری برای تشخیص ناهنجاری‌های کروموزومی نمایند ؟

• مادران با سن بالای 35 سال
• تولد یا سابقه قبلی تولد کودک مبتلا به تریزومی 21 (سندرم داون) در خانواده
• تولد یا سابقه کودک دارای نقص قلب در خانواده
• در بارداری های چندقلو
• در صورت وجود دیابت قبل از بارداری دایمی
• در صورت دیابت بارداری
• انواع بیماری‌های متابولیک مادر
• اعتیاد به مواد مخدر و دارو در مادر یا پدر
• سوء مصرف الکل مخصوصا در دوران بارداری
• عفونت یا معاینه اشعه ایکس در اوایل بارداری
• تماس با مواد شیمیایی
• مرگ غیر قابل توضیح نوزاد در خانواده پدر یا زن باردار
• ازدواج خویشاوندی

ناهنجاری‌ های کروموزومی و تأثیر آن‌ها بر سقط جنین

ناهنجاری‌ های کروموزومی در حدود 2 تا 7 درصد زوج‌های نابارور با علل نامعلوم یافت شده و دلیل اصلی درصد بالای سقط‌های خود‌به‌خودی در هفته‌های اول بارداری هستند. بیش از 75 درصد سقط‌های خود‌به‌خودی که قبل از هفته‌ی دوم و بیش از 60 درصد که در نیمه‌ی اول بارداری رخ داده شامل ناهنجاری ‌های کروموزومی مختلف می‌باشند. اگرچه وقوع اختلالات کروموزومی در مرده‌زایی‌هایی که بعد از ماه پنجم بارداری رخ می‌دهد کاهش یافته ولی همچنان عددی نزدیک به 6 درصد را نشان می‌دهد؛ یعنی حدود 10 برابر بیشتر از 0.5 درصد نوزادان زنده‌ای که با ناهنجاری‌ کروموزومی به‌دنیا می‌آیند.

طی جلسات مشاوره‌ی بیمارانی که سابقه‌ی مرده‌زایی یا سقط خود‌به‌خودی دارند شاید ذکر این نکته مفید باشد که رخ دادن چنین سقط‌هایی یکی از راه‌های طبیعت در جلوگیری از به‌دنیا آمدن جنین با مشکلات حاد می‌باشد.