ادبیات کودک و نوجوان، جایگاه دختران (۲)

نی نی بان: یک نظر می‌گفت جامعه تحقیقاتی باید ادبیات نوشتاری ۴۰، ۵۰ سال اخیر حوزه کودک و نوجوان را در بر‌گیرد . نظر دیگر جامعه تحقیقاتی را محدود به آثار برگزیده و جایزه گرفته ۲۰ سال اخیر ادبیات کودک و نوجوان می‌دانست.من روی هر دو گزینه مطالعه کردم . جنبه‌های مختلف آن را کندوکاو کردم نظر نخست از جامعیت گسترده برخوردار بود اما به زمان و نیروی کار زیادی نیاز داشت.نظر دوم برعکس تعداد را محدود می‌کرد چون تعداد کتاب‌های جایزه گرفته محدود به سه نهاد شورای کتاب کودک، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و وزارت ارشاد می‌شد. به علاوه این سه نهاد در برخی سال‌ها انتخاب‌های مشترک داشتند و همین امر تعداد کتاب‌ها را محدودتر می‌کرد. و از همه مهم‌تر مسئله‌ای که من را به‌طور کلی از محدود شدن به کتاب‌های جایزه گرفته منصرف کرد. تازگی رویکرد پژوهش بود . مسلما داوران در جشنواره‌ به جایگاه دختران در ادبیات کودک و نوجوان توجه نداشتند و من می‌توانستم با این نگاه و حساسیت بسیاری از کتاب‌هایی را که در گذشته انتشار یافته و مورد بی‌مهری قرار گرفته بود اما از حیث جایگاه دختران برجستگی داشت احیا و معرفی کنم. راه‌حل سومی برگزیدم. و در مجموع ۱۰۰ کتاب از ۱۸ نویسنده شاخص را برای بررسی برگزیدم. در مطالعه پژوهش‌های مشابه سایر کشورها نظیر چین، آمریکا، هلند، لبنان و هند، می‌دیدم آنها اغلب جامعه تحقیقاتی خود را ۱۰۰ کتاب در نظر گرفته بودند. به هر حال مطالعه تمام کتاب‌های انتشار یافته در ۴۰، ۵۰ سال اخیر نه مقدور بود و نه ضرورت داشت. چراکه نویسندگان پر اثر معمولا دیدگاه و نگرش خود را در کتاب‌های‌شان تکرار می‌کنند. و من توجه داشتم از نویسندگان پر اثر کتاب‌های متنوع در مقطع زمانی مختلف را بخوانم که از تغییر نگاه آنها نسبت به دختران غفلت نکرده باشم. درباره شیوه کار، باید این توضیح را بدهم. که یکی از روش‌های مرسوم و تجربه شده بررسی آماری و مقایسه‌ای است که تعداد اشخاص مذکر و مونث را در عناوین، متن‌ها و تصاویر مورد ارزیابی قرار می‌دهند و در نهایت تحلیل کمی از محتوا ارائه می‌دهند. اما الگوی خواندن من متفاوت بود. من داستان را یک ساختار گرفتم و ردپای جنسیت را در تمام وجوه و عناصر داستان جستجو کردم. هر متن داستانی را در دو محور عناصر داستانی و زبان بازخوانی کردم در محور عناصر زاویه دید، شخصیت‌ها، کنش‌ها، نشانه‌ها و دیالوگ‌ها، صحنه، قهرمان و ضدقهرمان را مورد بررسی قرار دادم و در محور زبان اسم، واژگان، صفات و لحن را... البته باید بگویم امکان بررسی همه عناصر در همه متن‌ به طور یکسان فراهم نبود و هر متن متناسب با ظرفیت خودش امکان بررسی کمتر یا بیشتر را در اختیار من می‌گذاشت و این یکی از محدودیت‌های تحقیق من بود. برای نمونه در بسیاری از داستان‌ها اصلا شخصیت مونثی حضور نداشت تا من بتوانم درباره لحن و کنش‌ و شخصیت او بررسی انجام بدهم .

خانم انصاریان نمونه‌گیری شما چنان بوده است که بتوان آن را در کل حوزه ادبیات کودک و نوجوان تعمیم داد و شرایط موجود را با این نمونه‌گیری قضاوت کرد؟ !
من در این کار سعی کردم به عنوان یک پژوهشگر بی‌طرف آتیه‌ای در مقابل خوانندگان قرار دهم. نورافکنی به اثر تابانده‌ام. برای اظهارنظر و ارزیابی فاکت‌ها، نمونه‌هایی استخراج کرده‌ام. متن را آنالیز کرده‌ام، قضاوت به عهده خواننده است. تلاش کرده‌ام و موارد تبعیض جنسی را در آثار نشان داده‌ام. داوری من درباره تبعیض جنسی حتی در آثار داستانی ادبیات کودک و نوجوانان کشورمان نسبی و محدود به دریافت و تحلیل من از مقوله تبعیض جنسی است و همچنین محدود به آثار بررسی شده است .
میزان کلیشه‌های تبعیض جنسی در آثار نویسندگان زن با نویسندگان مرد، حضوری متفاوت داشته‌اند یا نه؟
نتیجه برای خود من هم بسیار تازگی داشت. گمان غالب این است که آثار زنان هم مثل آثار مردان آلوده به تبعیض جنسی است اما نتیجه چنین نبود. پژوهش تفاوت چشمگیری بین آثار زنان و آثار مردان نشان داد. از مجموعه 365 مورد کلیشه تبعیض جنسی که از 98 اثر استخراج شده 334 مورد توسط نویسندگان مرد استفاده شده است و 31 مورد آن از سوی زنان به کار گرفته شده است و از مجموع 236 مورد ایستادگی در برابر کلیشه‌های تبعیض جنسی در کل آثار بررسی شده 140 مورد آن سهم 13 نویسنده مرد در 72 اثر است و 96 مورد آن از سوی پنج نویسنده زن و در 25 کتاب اعمال شده است. می‌بینید که فاصله حضور کلیشه‌های تبعیض جنسی در آثار نویسندگان زن و نویسندگان مرد، خیلی زیاد است .
به نظر شما این مسئله به تلاش فعالان اجتماعی در این سال‌ها پیرامون اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی از طریق جنبش زنان مربوط می‌شود؟
تغییر نگاه نویسندگان به زنان می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد اول فضای عمومی انتقاد به وضعیت زنان است. در سال‌های اخیر صداهای مختلفی در اعتراض به موقعیت فرودست زنان تشکیل می‌شود. در سینما،‌ تئاتر،‌ رادیو، تلویزیون، مجلس و مطبوعات هرکدام با زبان خود به دنبال احیای حقوق اجتماعی زنان هستند. دوم، حضور زنان در دو بستر تاریخی مهم انقلاب و جنگ. زنان امروز نسبت به نسل گذشته خود تغییر کرده‌اند. پتانسیل‌های جدیدی با حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی در خود کشف کرده‌اند حضور گسترده‌تری در جامعه دارند. امروز الگوی سنتی رابطه زن و مرد دگرگون شده، امروز زنان در مشاغل و حرفه‌های فنی، مهندسی و مدیریت حضوری گسترده دارند. این تغییرات به‌طور طبیعی در دیدگاه نویسندگان جامعه هم تاثیر می‌گذارد. در کتاب‌های کودک و نوجوان سال‌های اخیر نسبت به گذشته جایگاه دختران وضعیت بهتری پیدا کرده است. برای نمونه می‌توان این تغییر را در نگاه فریدون عموزاده خلیلی و محمدرضا یوسفی دید. آثار جدیدتر این دو نویسنده از زاویه نقد زن‌گرایانه در جایگاه بهتری قرار دارد در مقایسه با آثار قدیمی‌تر آنها .
بسیار ممنون از توضیح شما، مایل بودم دلایل شما را برای شرکت در هیات مدیره انجمن نویسندگان کودک و نوجوان بدانم .
به نظر من همانقدر که حضور مردان در هیات مدیره انجمن‌ ضرورری است، لازم است زنان هم در هیات مدیره حضور داشته باشند. همانگونه که در زندگی، همزیستی و همکاری و همراهی و همفکری مردان و زنان ضرورت دارد و تفاوت‌های زن و مرد زندگی‌ را متنوع،‌ زیبا و کامل می‌کند حضور شانه‌به‌شانه زنان و مردان در عرصه‌های مختلف اجتماعی هم نیاز هست. حضور زنان در هیات مدیره اجازه نمی‌دهد انجمن نهادی، تک‌بعدی و مردانه بشود. اگر زنان کنار بنشینند، انجمن همه مثل بسیاری از نهادها بر محور نگرش‌ها و روش‌ها و خواسته‌های مردانه می‌چرخد و پیش می‌رود و از ویژگی‌ها و نگاه‌های خاص زنانه محروم می‌ماند.در حوزه‌های سنتی و دولتی فضای کمتر و محدودتری برای فعالیت زنان وجود دارد اما در انجمن نویسندگان کودک و نوجوان میدان عمل به روی همه گشوده است. به نظر من ما زنان عضو انجمن نباید فرصت عمل و تجربه‌اندوزی را از دست بدهیم. ساعت‌هایی را که به فعالیت‌ مدنی و حرفه‌ای می‌پردازیم به‌طور قطع و یقین هم خودمان به عنوان نویسنده از آن بهره‌مند می‌شویم و هم نویسندگان دیگر. حضور فعال در انجمن چه در هیات مدیره و چه در ترکیب کمیته‌ها و کارگروه‌ها زمینه‌ای فراهم می‌کند تا ایده‌ها و دیدگاه‌های خود را مطرح کنیم. هیچکس بهتر از خود ما زنان نمی‌تواند ما را نمایندگی کند