علل اضطراب در کودکان، پنج راهکار رفع آن

همه انسان ها در طول زندگی خود بارها اضطراب را تجربه کرده اند. اضطراب ، واکنش طبیعی بدن در مقابل فشار روانی و تهدیدهاست که باعث ایجاد حالتی ناخوشایند ، همراه با تنش ، نگرانی و ترس می شود. کودکان هم در شرایطی از زندگی دچار اضطراب می شوند که سبب ناراحتی جسمی و روحی کودک شده و او را مجبور به بروز رفتارهای خاص می کند.
دلایل و اتفاقات متفاوتی باعث بروز اضطراب در کودکان می شود ، مثل قرارگرفتن در یک موقعیت جدید مانند رفتن به مهدکودک و مدرسه که تا حدودی طبیعی است. اما در برخی دیگر از کودکان ، وجود اضطراب و استرس شدید و مزمن ، بدون وجود یک علت مشخص ، نگران کننده بوده و باید برای برطرف کردن آن اقدام کرد.
این اضطراب موجب می شود که موقعیت و رفتار کودک دچار برخی از مشکلات شود به این دلیل که سطح عملکرد او پایین می آید؛ یعنی کودک در رفتار اجتماعی ، تحصیلی و ارتباط خود با خانواده به خاطر ترس مبهم و نگرانی اش ، دچار اختلال و مشکلاتی می شود. اضطراب به میزان کم می تواند اثرات سازنده ای داشته باشد و محرکی برای خلاقیت ، حل مسائل و فعالیت مؤثر باشد ولی اگر اضطراب شدت یابد سبب از کار افتادگی فرد شده ، او را بیقرار و ناراحت می کند.

نشانه هاب اضطراب کودکان
۱- نشانه های ظاهری
معمولا تعداد زیادی از والدین به دلیل وجود مشغله های زیاد و یا پنهان کاری کودک و شاید سبک زندگی امروزی ، متوجه افت عملکرد تحصیلی یا رفتاری کودک نمی شوند اما برخی نشانه های عمومی برای اضطراب کودک وجود دارد که والدین خودشان می توانند آن ها را بررسی کنند. نشانه و علائم استرس معمولا اول جسمی است که به آن ها نشانه های ظاهری گفته می شود. مانند:
ـ شکایت مداوم کودک از دل درد یا سردرد
ـ مشکل در غذا خوردن (کاهش یا افزایش اشتها)
ـ وجود حالت تهوع و سرگیجه
ـ مشکلات خواب یا کابووس (بی خوابی یا بد خوابی)
ـ احساس خستگی
ـ لرزش اندام های مختلف یا پرش عضلات
ـ تپش قلب و تنفس نامنظم و سریع
ـ تکلم نامناسب
ـ عرق کردن
ـ تکرر ادرار
ـ بی اختیاری و یا شب ادراری
۲- نشانه های درونی
البته نشانه های دیگری هم برای اضطراب کودکان وجود دارند که روحی و روانی بوده و قابل مشاهده نیستند که به آن ها نشانه های درونی گفته می شود. مانند:
ـ ترس (ترس از تاریکی ، تنها بودن ، یا غریبه ها)
ـ رشد یک عادت عصبی ، از قبیل خوردن ناخن
ـ عصبی بودن کودک و بروز رفتارهای پر تنش در مدرسه
ـ عدم تمرکز و توجه
ـ پایین آمدن حافظه
ـ اختلال در یادگیری و فعالیت کودک
ـ بهانه گیری های مکرر
ـ انتظارات خیلی بالا و توقعات نابجا
ـ حالت های بی قراری و تنش در منزل و بیرون
ـ لجبازی شدید و اصرار روی موضوعات خاص
ـ خودداری از رفتن به مدرسه
ـ دوری از جمع خانواده و دوستان
کودکان نمی توانند اضطراب خود را تشخیص دهند و اغلب فاقد بلوغ برای توضیح مشکلات خود هستند. لذا والدین باید با توجه به علائم فیزیکی و رفتاری که به آن اشاره شد ، نسبت به تشخیص و درمان اضطراب در کودکان خود از طریق پزشک و روان درمانگر اقدام نمایند.

دلایل اصلی اضطراب در کودکان
۱- عوامل ارثی و ژنتیکی
یکی از مهم ترین عوامل اضطراب در کودکان ، ﮊنتیک است. در پدر و مادر های مضطرب ، احتمال داشتن فرزند دارای اختلال اضطراب بسیار بالاست. علاوه بر الگو قرار دادن والدین و یادگیری و تکرار رفتار مضطرب آنان توسط کودک ، تحقیقات و بررسی‌های انجام شده بر روی حیوانات و دو قلو هایی که با هم یا جدا از هم زندگی می‌کنند و پدر و مادری مضطرب دارند ، نشان می‌دهند که عوامل ﮊنتیکی نیز در بروز این اختلال بسیار موثرند. با وجود این ، به‌نظر نمی‌رسد که ﮊن به خصوصی در این مورد نقش داشته باشد بلکه ترکیب بعضی از ﮊن‌ها چنین پیامدی دارد.
۲- عوامل زیست شناختی و جسمانی
یک دلیل دیگر برای اضطراب در کودکان ، عوامل زیست شناختی و فیزیولوژیک است مثل کم کاری یا پرکاری برخی از هورمون ها در بدن مانند ترشح غیر عادی هورمون کورتیزول ، کمبود قند خون یا بی نظمی در ضربان قلب ، کمبود برخی اسیدهای آمینه ، منیزیم و اسید فولیک می تواند بر اضطراب اثر بگذارد. در این حالت فیزیک زیستی کودک به هم می ریزد و زمینه اضطراب او را فراهم می کند.
۳- عوامل محیطی
عوامل محیطی بسیاری ، دلیل اصلی به‌ وجود آمدن اضطراب در کودکان هستند ؛ مانند مشکلات و اختلافات خانوادگی و احساس جدایی و طردشدگی؛ کودکی که در محیط خانواده احساس امنیت و آرامش نداشته و فضای پرتنش باعث عدم تعادل روحی و جسمی او شده ، به خاطر وحشت از دست دادن محبت پدر و مادر و احتمالا جدایی آن ها دچار اضطراب می شود. از دیگر عوامل محیطی می‌توان تغییرات ناگهانی و غیر منتظره همچون زلزله ، بیماری و مرگ یکی از نزدیکان را نام برد.
۴- سرزنش کودک و سخت گیری بیش از حد
تربیت سفت و سخت برخی از خانواده ها که تمام اعمال و رفتارهای کودک را زیر ذره بین می گذارند ، باعث انتقال این سختگیری ها به کودک شده و کودک احساس می کند در صورت قصور و کوتاهی مورد سرزنش خانواده قرار می گیرد و هیچوقت نمی تواند فرزند خوبی که پدر و مادر انتظار دارند ، باشد. همین عامل موجب می شود که اعتماد به نفس کودک ، کاهش پیدا کند و ترس از عدم موفقیت و عدم برآورده شدن انتظار خانواده منشاء اضطراب در کودکان می شود.
۵- نقص در ظاهر کودک
کودکی که نقص فیزیکی ، چهره ای نا متناسب و یا اندامی نامتعادل دارد ، دارای اعتماد به نفس پایینی بوده و از اینکه در جمع دیگران باشد احساس ترس و حقارت می کند. این کودک از تمسخر دیگران می گریزد و از نگاه مردم رنج می برد و به همین دلیل ، گوشه گیر و مضطرب می شود.
۶- بیماری های مداوم کودک
کودکی که مرتبا بیمار است ، ضعیف و رنجور می شود و نمی تواند فعالیت هایش را به خوبی انجام دهد و همین موضوع باعث کاهش اعتماد به نفس کودکان می شود. هم چنین ترس از عدم توجه دیگران به او سبب نگرانی و اضطراب می شود.
۷- تغییرات بزرگ در خانواده
تغییرات اساسی و بزرگ در خانواده می‌تواند منجر به ایجاد اضطراب در کودکان شود ، مشکلاتی همچون طلاق ، مرگ یکی از اعضای خانواده ، جابجایی یا حتی تولد فرزندی دیگر. این تغییرات می تواند دنیای کودک را دچار تغییر و تزلزل کند و همین طور احساس امنیت را در کودک مختل کرده و به او احساس گیجی و سردرگمی و اضطراب دهد. مثلاً تولد نوزاد جدید در خانواده می تواند حس حسادت یا تهدید را در کودک القا کند. مرگ یکی از اعضای خانواده ، باعث ایجاد احساس غم در کودک شده که در نهایت منجر به اضطراب می‌شود.
۸- فیلم یا کتاب ترسناک
خواندن کتاب ها و داستان های تخیلی یا مشاهده فیلم های ترسناک می تواند موجب اضطراب و تنش در کودکان شود. کودکان معمولا خیلی زود تحت تاثیر دیدن صحنه های ترسناک ، خشن یا ناراحت کننده از یک فیلم یا یک کتاب قرار می گیرند.
۹- تنبیه بدنی کودک
بیشتر خانواده ها تصور می کنند تنبیه بدنی در تربیت فرزند کمک کننده است در حالی که این مسأله یکی از مهم ترین عوامل اضطراب در کودکان به شمار می رود.
تنبیه بدنی به این معنی است که با ایجاد درد جزئی از کودک خواسته شود که رفتار خود را تغییر دهد اما فرصتی به کودک برای یادگیری نحوه رفتار درست از طریق توضیح و دلیل داده نمی شود. تنبیه بدنی سبب ایجاد ترس و اضطراب در کودکان می شود و این اضطراب تاثیر منفی بر ساختار تکامل و در سلامت مغز کودک خواهد داشت.
۱۰- برنامه و فعالیت های فشرده
خانواده ها معمولا برنامه های آموزشی و فراغتی زیادی را برای کودکان خود در نظر می گیرند که این فشردگی برنامه ها و اینکه کودک مرتبا باید از یک فعالیت به فعالیت دیگر منتقل شود باعث به وجود آمدن اضطراب می شود ، به خصوص اگر کودکی باشد که هر از چندگاهی نیاز به استراحت دارد.

پنج راهکار برطرف کردن اضطراب در کودکان
برای درمان اضطراب در کودکان ، پنج راهکار اساسی وجود دارد که اگر بتوان آن ها را در روش های آموزشی و درمانی کودک استفاده کرد ، می توان امیدوار بود که اضطراب کودک کم یا برطرف بشود. این پنج روش یا راهکار و یا بهتر بگوییم پنج نیاز کودک شامل:
۱- ایمنی
اولین نیاز کودک ، احساس امنیت است به آن معنا که کودک باید بتواند از طریق خانواده و جامعه احساس امنیت را به دست بیاورد که این مهمترین مسأله در کودکی و یکی از راهکارهای مقابله با استرس و اضطراب در کودکان است.
۲- پذیرش و همدلی و راهنمایی
کودکان نیاز به پذیرش ، همدلی و راهنمایی اطرافیان و بخصوص والدین دارند. آن ها باید یاد بگیرند حرف های خود را بدون ترس و نگرانی از عصبانیت و سرزنش شدن توسط پدر و مادر بیان کنند. اگر کودک نتواند مسائل خود را بدرستی مطرح کند ، تبدیل به آتش زیر خاکستر شده و باعث اضطراب و ایجاد مشکل در کودک خواهد شد.
۳- خودمختاری و استقلال
وقتی کودک می تواند خودش به تنهایی کاری را انجام دهد ولی والدین سعی در مداخله و کمک به او را دارند ، در واقع با این کار حس استقلال و خودمختاری کودک را خدشه دار کرده و باعث پایین آمدن اعتماد به نفس در کودک خود می شوند که اعتماد به نفس ارتباط مستقیمی با اضطراب دارد.
۴- تفریح
پدر و مادر باید به به تفریحات و سرگرمی‌های کودکان بها دهند و با آن‌ها هم بازی شوند ؛ زیرا هم بازی شدن فرصتی فراهم می‌سازد که والدین و کودکان در بیان ایده‌ها مشارکت داشته باشند و همین موضوع باعث برطرف شدن اضطراب در کودکان می شود.
۵- محدودیت
وجود محدودیت برای زندگی کودک و برای احساس ایمنی و پیشگیری از اضطراب ، ضروری است. والدین باید محدودیت را برای تربیت کودک خود اعمال کنند به این دلیل که کودک باید بداند زندگی قوانین و ساختاری دارد ، مثلا اگر به فروشگاهی رفته و به کودک اجازه انتخاب یک خوراکی داده شد ولی کودک دو خوراکی می خواست ، باید بر سر محدودیت خود ماند و زیر بار خواسته کودک خود نرفت. محدودیت برای تربیت کودک بسیار مفید است ، محدودیت ، احساس امنیت می آورد.

روش های مقابله با اضطراب کودکان
۱- دور کردن کودک از عوامل فشار روحی و ایجاد محیط آرام برای کودک
۲- رفتار خانواده و اطرافیان به گونه ای باشد که کودک متوجه علاقه و توجه آن ها شود.
۳- ایجاد الگوهای مناسب ، برای رسیدن به اهداف و درک مفهوم نظم توسط کودک
۴- ایجاد محیط امن و عاطفی در خانواده
۵- مهیا کردن نیازهای مختلف و ایجاد زمینه رشد کودک
۶- احترام به شخصیت و غرور کودک
۷- عدم توهین و تنبیه کودک
۸- عدم افراط در محبت و پاسخ منفی به خواسته های نابجای او
۹- ایجاد محیطی آرامش بخش برای استراحت و تغذیه و تفریح مناسب
۱۰- عدم تبعیض میان فرزندان
۱۱- استفاده از ادبیات شاد و سخنان آرامش بخش
۱۲- انجام کارهای شاد و قرار گرفتن در محیط شاد همراه همسالان کودک و تلقین نکات مثبت
۱۳- دور کردن کودک از نگرانی و ترک عادات بد