شطرنج برای کودکان، ده فایده مهم

بازی شطرنج که به عنوان یکی از بهترین ورزش‌ها برای فعالیت مغز به شمار می‌رود، معمولا بازی مخصوص آدم‌هایی شناخته می‌شود که از هوش و استعداد نسبتا خوبی برخوردار هستند. با این‌که بابی فیشر، استاد بزرگ شطرنج، در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ محبوبیت این بازی را به اوج رساند، امروزه نیز هم‌چنان به طور گسترده،‌ در میان علاقه‌مندانی از تمام سنین، از جوان تا پیر، محبوبیت دارد. شاید بازی شطرنج بازوهای‌تان را قوی یا شکم‌تان را کوچک نکند، ولی مسلما برای حفظ سلامت ذهن و روان، در تمام طول عمر، فواید بسیاری به همراه دارد.
فواید بازی شطرنج از آن دسته موضوعاتی است که در سال‌های اخیر بحث‌های زیادی در میان والدین و دانشمندان ایجاد کرده‌اند. با رقابتی‌تر شدن فرایند آموزش، والدین همیشه به دنبال روش‌هایی هستند که بتوانند ذهن کودکان‌شان را قوی‌تر کنند. دقیقا همین فشار باعث شده است والدین به نتیجه‌گیری‌های اشتباهی دست یابند که پس از مدتی نادرستی‌شان ثابت می‌شود. یکی از نمونه‌های بارز این اشتباهات موج گسترده‌ای بود که در دهه‌ی نود و اوایل ۲۰۰۰ در میان والدین ایجاد شد؛ آن‌ها فکر می‌کردند پخش آهنگ‌های کلاسیک برای نوزادان و کودکان می‌تواند هوش آن‌ها را افزایش دهد؛ مدتی بعد، صحت این ادعا رد شد. برخلاف بسیاری از این باورهای نادرست و موج‌های زودگذر، بدون شک شطرنج فواید بسیاری برای سلامت جسم و ذهن آدم‌ها به همراه دارد. شواهد به طور آشکار نشان می‌دهند، انجام بازی شطرنج برای کودکان و بزرگسالان مفید است.
کودکانی که از سنین پایین به انجام بازی شطرنج می‌پردازند، بیش‌تر از سایر کودکان می‌توانند به ویژگی‌های زیر دست یابند:
الف. تمرکز
ب. عزت نفس
پ. صبر
ت. مهارت‌های تفکر منطقی
ث. قدرت تخیل
ج. مهارت‌های حل مشکل
چ. حافظه (به خصوص حافظه‌ی مکانی)
ح. چابکی ذهنی
خ. مقاومت ذهنی
در این مقاله به برخی از بهترین فواید بازی شطرنج برای سلامت کودکان و بزرگسالان اشاره می‌کنیم:

۱. بهبود رشد مغز
بازی‌هایی نظیر شطرنج که مغز را به چالش می‌کشند، واقعا می‌توانند باعث تحریک رشد دندریت‌ها ‌شوند؛ دندریت‌ها زائده‌های متصل به سلول‌های عصبی هستند که پیام‌های دریافتی از سلول‌های عصبی مغز را ارسال می‌کنند. هر چه دندریت‌ها بیش‌تر باشند، برقراری ارتباطات عصبی داخل مغز بهتر و سریع‌تر خواهد شد. فرض کنید مغز شما یک پردازنده‌ی رایانه‌ (سی‌پی‌یو) باشد. شاخه‌های درختی‌شکل دندریت‌ها برای برقراری ارتباط با سایر سلول‌های عصبی پیام‌هایی را ارسال می‌کند؛ این کار باعث می‌شود مغز شما به عنوان یک پردازنده‌ی رایانه سریع و بهینه عمل کند. هم‌چنین، ایجاد تعامل با سایر آدم‌ها از طریق فعالیت‌های چالش‌برانگیز باعث رشد دندریت‌ها می‌شود؛ بازی شطرنج بهترین نمونه برای این گونه فعالیت‌ها است.

۲. فعال کردن هر دو سمت مغز
پژوهشگران طی مطالعه‌ای در کشور آلمان دریافتند، هنگامی که از بازیکنان شطرنج خواسته شد بهترین حرکت مهره‌ها و اشکال هندسی را شناسایی کنند، هر دو نیمکره‌ی مغز آن‌ها به شدت به فعالیت افتاد. زمان واکنش‌ها آن‌ها به اشکال ساده مشابه‌ی یکدیگر بود، ولی شطرنج‌بازان حرفه‌ای برای افزایش سرعت شناسایی بهترین حرکت مهره‌ها، از هر دو سمت مغزشان استفاده می‌کردند.

۳. افزایش آی‌کیو
آیا آدم‌های باهوش شطرنج بازی می‌کنند، یا شطرنج باعث باهوش شدن آدم‌ها می‌شود؟‌ دست‌کم یک مطالعه‌ی علمی نشان داده‌ است، انجام بازی شطرنج واقعا می‌تواند آی‌کیو یا ضریب هوشی آدم‌ها را افزایش دهد. مطالعه‌ای بر روی ۴۰۰۰ دانش‌آموز ونزوئلایی نشان داد، آموزش شطرنج در طول چهار ماه میزان ضریب هوشی دانش‌آموزان دختر و پسر را به اندازه‌ی قابل توجهی افزایش داده است. بنابراین، برای بهبود ضریب هوشی‌تان به بازی شطرنج متوسل شوید!

۴. کمک پیشگیری از بیماری آلزایمر
با افزایش سن، جهت حفظ سلامتی و توان مغز، انجام فعالیت‌های مغزی، درست مانند فعالیت ماهیچه‌های اصلی بدن، از اهمیت روزافزون برخوردار خواهد شد. طبق یافته‌های مطالعه‌ی اخیر که در ژورنال پزشکی نیوانگلند منتشر شدند، آدم‌های ۷۵ سال به بالایی که به انجام بازی‌های فکری نظیر شطرنج می‌پردازند، کم‌تر از آدم‌های هم‌سن‌شان که شطرنج بازی نمی‌کنند، در معرض ابتلا به دمانس یا زوال عقل قرار دارند. بنابراین، باید این نکته را همیشه به خاطر بسپارید: "‌از مغزتان استفاده کنید، در غیر این‌ صورت، از دست‌اش خواهید داد‌"‌؛ زیرا کم‌تحرکی مغز می‌تواند توان مغزی را کاهش دهد. بنابراین، تا پیش از رسیدن به ۷۵ سالگی به بازی شطرنج روی بیاورید.

۵. افزایش خلاقیت
انجام بازی شطرنج توان ابتکارتان را از بند و محدودیت رها می‌کند؛ زیرا این بازی باعث فعالیت نیمکره‌ی راست مغزتان می‌شود؛ سمت راست مغز مربوط به خلاقیت است. طی مطالعه‌ای به مدت چهار سال بر روی دانش‌آموزان کلاس هفتم تا نهم، از آن‌ها خواسته شد هفته‌ای یک بار، به مدت ۳۲ هفته، به انجام بازی شطرنج، استفاده از رایانه، یا هر فعالیت دیگر بپردازند؛ در نهایت، پژوهشگران به بررسی این مسئله پرداختند که کدام فعالیت می‌تواند بیش از سایرین به رشد خلاقیت کمک کند. گروهی که به انجام بازی شطرنج پرداخته بودند، از لحاظ تمام معیارهای خلاقیت حائز بالاترین امتیازها شدند؛ توان ابتکار شرکت کنندگان این گروه بسیار افزایش یافته بود.

۶. افزایش مهارت‌های حل مشکل
انجام مسابقه‌ی شطرنج نیازمند تفکر سریع و توان حل مشکل - بدون فکر زیاد - است، زیرا بازیکن حریف دائما در حال تغییر مولفه‌های بازی است. مطالعه‌ای در ۱۹۹۲ که بر روی ۴۵۰ دانش‌آموز کلاس پنجم در شهر نیوبرانزویک کانادا به عمل آمد نشان داد، دانش‌آموزانی که شطرنج یاد گرفتند در مقایسه با آن‌هایی که شطرنج بازی نمی‌کردند، به اندازه‌ی قابل توجهی امتیازات بیش‌تری در آزمون‌های استاندارد به دست آوردند.

۷. یادگیری مهارت برنامه‌ریزی و پیش‌بینی
یکی از آخرین بخش‌هایی از مغز که در طول نوجوانی پیشرفت می‌کند، قشر پیش‌پیشانی است - ناحیه‌ای که مسئول قضاوت، برنامه‌ریزی، و کنترل نفس است. از آن‌جا که بازی شطرنج نیازمند تفکر استراتژیک و تحلیلی است، به بهبود رشد قشر پیش‌پیشانی و بهبود توانایی تصمیم‌گیری در تمام بخش‌های زندگی کمک می‌کند؛ بهبود این توانایی‌ها باعث می‌شود انسان از انتخاب غیر مسئولانه و گزینه‌های پرخطر پرهیز کند.

۸. بهبود مهارت‌های خواندن
دکتر استوارت مارگولیز، در ۱۹۹۱، طی مطالعه‌ای که غالبا به نتایج آن استناد می‌شود، به بررسی عملکرد خواندن ۵۳ دانش‌آموز دبستانی پرداخت که در برنامه‌های آموزش و بازی شطرنج شرکت می‌کردند، و وضعیت آن‌ها را با دانش‌آموزانی مقایسه کرد که شطرنج بازی نمی‌کردند. وی به نتایج قاطعی دست یافت که نشان می‌دادند، انجام بازی شطرنج می‌تواند عملکرد خواندن را در دانش‌آموزان بهبود ببخشد. در منطقه‌ای که عملکرد دانش‌آموزان در آزمون‌ها پایین‌تر از میانگین ملی بود، کودکانی که به انجام بازی شطرنج پرداخته بودند، به جایگاهی بالاتر از میانگین ملی دست یافتند.

۹. بهبود وضعیت حافظه
شطرنج‌بازان می‌دانند بازی شطرنج می‌تواند وضعیت حافظه را بهبود ببخشد؛ عمدتا به این دلیل که آن‌ها باید قوانین پیچیده‌‌ی بازی را به خاطر بسپارند، و هم‌چنین، در مواقع لزوم هنگامی که سعی می‌کنند از ایجاد اشتباهات گذشته خودداری کنند یا سبک بازی خاص یکی از حریفان‌شان را به خاطر بیاورند، باید دائما به حافظه‌شان رجوع کنند. شطرنج‌بازان حرفه‌ای دارای عملکرد حافظه و قدرت یادآوری فوق‌العاده‌ای هستند. مطالعه‌ای بر روی دانش‌آموزان کلاس ششم در منطقه‌ای از ایالت پنسیلوانیای آمریکا نشان داد، حافظه و مهارت‌های گفتاری دانش‌آموزانی که هرگز شطرنج بازی نکرده‌ بودند، پس از گذشت مدتی از انجام بازی شطرنج بهبود یافت.

۱۰. بهبود فرایند بازیابی از سکته‌ی مغزی یا معلولیت
شطرنج می‌تواند مهارت‌های حرکتی ظریف را در آدم‌هایی که دچار معلولیت، سکته‌ی مغزی، یا سایر حوادث ناتوان‌کننده‌ی جسمی شده‌اند، بهبود ببخشد. این شکل از توان‌بخشی نیازمند حرکت دادن مهره‌های شطرنج در جهات مختلف است (رو به جلو، رو به عقب، اریب به سمت جلو، و اریب به سمت عقب) که می‌تواند به پیشرفت و بهبود مهارت‌های حرکتی بیماران کمک کند؛‌ هم‌زمان تلاش‌های ذهنی لازم در انجام بازی شطرنج نیز می‌توانند به بهبود مهارت‌های شناختی و ارتباطی آدم‌ها نیز کمک کنند. هم‌چنین، بازی شطرنج می‌تواند آرامش و تمرکز عمیق کمک کند؛ به این ترتیب، باعث می‌شود بیماران مبتلا به درجات مختلف اضطراب بتوانند آرام و باتمرکز شوند.