حق و حقوق کودکان در جامعه، مطالعه کنید

پایگاه اطلاع رسانی حوزه: کودکان آسیب پذیرترین گروه جامعه انسانى، نخستین کسانى هستند که در معرض هجوم مستقیم انواع ناگوارى ها، فشارها و مشکلات ناشى از زندگى بزرگ ترها قرار مى گیرند و آن را تحمل مى کنند. امروزه میلیون ها کودک در سراسر جهان به خاطر بى سرپرستى، آواره گى هاى ناشى از جنگ و بلاهاى طبیعى، تغذیه نامناسب، آلودگى به انواع بیمارى هاى خطرناک، اعتیاد والدین و مشکلات ناشى از طلاق، یا در شرایط دشوارى به سر مى برند یا در چنگال افراد پلید به انواع سوءاستفاده هاى انسانى مانند توزیع مواد مخدر، خودفروشى و کار اجبارى تن مى دهند و به تعبیرى بهتر، حقوق آنها نقض مى شود.

البته چگونگى نقض حقوق کودکان، در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در کشورهاى در حال توسعه، کودکان، بیشتر با فقر و پى آمدهاى ناشى از آن مانند سوءتغذیه، کمبود امکانات بهداشتى، درمانى و تحصیلى درگیرند. در حالى که در کشورهاى توسعه یافته، مشکلات اخلاقى و ضعف بنیاد خانواده گریبان گیر کودکان است. خوشبختانه در کشورهاى مسلمان، به سبب وجود استحکام در بنیاد خانواده و گرایش هاى دینى و اعتقادى و آشنایى بیشتر با احکام اسلامى، وضعیت حقوقى کودکان جایگاه نسبى مناسب ترى دارد. بنابراین، بهتر است دیدگاه دین اسلام درباره حقوق کودک را بررسى کنیم و دستورهاى پیشرفته آن را در این زمینه در نظر بگیریم و البته هیچ مکتب و آیینى به اندازه دین مقدس اسلام، به حقوق کودکان توجه نکرده و سفارش هاى لازم را نداده است.

پیام متن

اسلام، بیش از مکتب هاى دیگر، براى کودکان ـ این گروه آسیب پذیر جامعه - حقوق قائل شده است، زیرا با رعایت این حقوق، آینده کشور با وجود انسان هاى شایسته، تضمین خواهد شد.

والدین، مسئول اصلى رعایت حقوق کودک

در کنوانسیون حقوق کودک، بیشترین مسئولیت در رعایت حقوق کودک بر دوش والدین نهاده شده است، چنان که در ماده 18 کشورهاى طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «بیشترین تلاش خود را براى تضمین به رسمیت شناختن این اصل که پدر و مادر کودک، مسئولیت مشترکى در زمینه رشد و پیشرفت کودک دارند، به عمل آورند. والدین یا قیم قانونى، مسئولیت عمده را در رشد و پیشرفت کودک به عهده دارند و اساسى ترین مسئله آنان، (حفظ) منافع عالیه کودک است».

در آموزه هاى آسمانى اسلام نیز بیشترین مسئولیت در قبال کودک، بر دوش والدین است که به آن «حق الوَلَدِ عَلَى الوالِد» مى گویند؛ زیرا کودک، برکت خانه و نعمت و حسنه اى است که خداوند به پدر و مادر ارزانى کرده است. ازاین رو، قدر و جایگاه آن را باید بدانیم و به وظایف خود در برخورد با این نعمت الهى عمل کنیم در غیر این صورت، عاق فرزندان خواهیم بود.

پیام متن

سزاوارترین افراد به رعایت حقوق کودک، پدر و مادر هستند؛ زیرا آنها دل سوزترین افراد در حق او هستند.

اسلام و سفارش به رعایت حقوق کودکان

در آموزه هاى آسمانى اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایاى معیّنى دارند و همگان از اِعمال هرگونه خشونت و بى رحمى در حق آنان باز داشته شده اند. این در حالى است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر قوم ها، کودکان در وضع نامناسبى قرار داشتند و از کمترین حقوق عادى نیز بهره مند نبودند. آنان با هر بهانه کوچکى از جمله رهایى از فقر و هزینه زندگى، آنها را از میان بر مى داشتند. در این میان، شرایط دختران بسیار دردناک تر بود. بزرگان عرب و افراد سرشناس، داشتن دختر را براى خود ننگ و عار مى دانستند. آنها را زنده به گور مى کردند، چنان که خداوند در قرآن مى فرماید:

و هرگاه یکى از آنان را به دختر مژده دهند، چهره اش سیاه مى شود، در حالى که خشم [و اندوه] خود را فرو مى خورد و از بدى آنچه بدو بشارت داده شده، از قبیله [خود] روى مى پوشانند که آیا او را با خوارى نگاه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟ و چه بد داورى مى کنند. (نحل: 58 و 59)

اسلام با آمدن خود، در قالب تعبیرهاى زیبا در این باره، نه تنها مردم را از آن عادت هاى زشت باز داشت، ارزش کودکان را در جامعه افزایش داد و از آن پدران و مادران خواست که به بهانه هاى واهى فرزندان خود را نکشند و با آنها دل سوز باشند، آنجا که در قرآن آمده است:

و از بیم تنگ دستى فرزندان خود را نکشید، ماییم که به آنها و شما روزى مى بخشیم. آرى، کشتن آنان همواره خطایى بزرگ است». (اسراء،: 31)

همچنین رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «از ما نیست، کسى که به خردسالان رحم نکند».

جالب اینکه این حمایت ها از حقوق کودکان، زمانى مطرح شده که هیچ نهاد، سازمان یا کنوانسیون بین المللى براى دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است. اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهاى اولیه جسمى، روحى و روانى کودکان و دفاع از آن، زمینه را براى رشد و پیشرفت آنان در همه جنبه ها فراهم آورده است.

۱. انتخاب نام نیکو

بنا بر بند ۱ ماده ۷ کنوانسیون حقوق کودک: «تولد کودک، بلافاصله پس از تولد باید ثبت شود و از حقوقى مانند داشتن نام، کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایى والدین بهره مند باشد.» در اسلام نیز یکى از نخستین وظایفى که بر عهده والدین، پس از تولد نوزاد نهاده شده، انتخاب نام نیکو و مناسب براى کودک است. امام رضا علیه السلام در این باره مى فرماید:

نخستین امرى که پدر از آن راه به فرزندش احسان و نیکى مى کند، انتخاب نام نیکوست. پس هر یک از شما براى فرزند خود نام نیکو قرار دهید.

همچنین رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى فرماید: «حق فرزند بر والدین، آن است که نام او را نیکو انتخاب کند.» در واقع، انتخاب نام نیکو براى فرزند، در اسلام نوعى احسان و نیکى خوانده مى شود که والدین به او روا مى دارند، زیرا هم بخشى از نیازهاى روحى و روانى کودک برآورده مى شود و به او شخصیت و اعتبار مى بخشد و هم او را از توهین و استهزاى دیگران در حق وى دور مى کند. از نگاه اسلام، نام زیبا و نیک حتى مى تواند، براى کودک امنیت و آسایش روانى پدید آورد. چنان که در روایت است: وقتى امام صادق علیه السلام شنید کسى نام فرزندش را محمد گذاشته است، فرمود: «به کودک خود دشنام مده، او را کتک نزن و به او بدى نکن!»

پیام متن

با انتخاب نام نیک براى فرزندان، گامى به سوى شکل دهى شخصیت متعالى در کودک برداریم.

۲. تأمین خوراک و تغذیه مناسب براى کودک

بهره مندى از تغذیه و خوراک مناسب، از حقوق مسلم کودک و برطرف کننده نیاز جسمى اوست. براساس بند «ج» ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق کودک، کشورهاى طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «مبارزه با بیمارى ها و سوء تغذیه را از راه فراهم کردن مواد غذایى مقوى و آب آشامیدنى سالم دنبال کنند».

در اسلام، بنا به فرموده رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله : «هیچ کارى بهتر از سیر کردن شکم گرسنه نیست» و اگر این شکم گرسنه از آنِ فرزندان و کودکان او باشد، از وظایف و حقوق اوست، چنان که رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «از حقوق فرزند بر پدر، آن است که جز غذاى پاک و خوب به او ندهد».

البته اگر والدین توانایى تأمین مواد غذایى مناسب را نداشته باشند، این وظیفه دینى افراد جامعه است که نیازهاى غذایى آنان را تأمین کنند، چنان که رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید:

«هر کس سیر بخوابد و همسایه او در کنارش گرسنه باشد و او بداند، به من ایمان ندارد».

پیام متن

جسم سالم بر سلامت روح تأثیرگذار است و تغذیه مناسب بر سلامت جسم. بنابراین، رسیدگى به وضع تغذیه کودکان، به شکل غیرمستقیم، سامان دادن به روح و روان او نیز به شمار مى رود.

3. حق تحصیل

در اسلام، فراگیرى دانش یک فریضه است، به گونه اى که پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به مردم سفارش مى کند: «از گهواره تا گور دانش بجویند» و آموختن دانش (خواندن و نوشتن) را از جمله حقوق فرزندان بر والدین مى داند و مى فرماید: «از جمله حقوق فرزند بر پدر، آموختن نوشتن است».

در واقع، پدر و مادر زمانى فرزند خود را احترام مى کنند که به او سواد خواندن و نوشتن و آداب معاشرت بیاموزند و از آنجا که شخصیت کودک در مراحل نخستین زندگى، در خانواده شکل مى گیرد، آموختن دانش (خواندن و نوشتن) به کودکان، بر عهده والدین نهاده شده است تا در ابتداى زندگى، آنها را به سلاح دانش مسلح کنند تا به وسیله آن بر مشکلات آینده چیره شوند و این، کوچک ترین وظیفه اى است که از والدین انتظار مى رود تا در حق فرزند و پاره تن خود روا دارند. امروزه در جهان توسعه یافته، مراحل نخستین سوادآموزى، امرى اجبارى است و در این راه، گام هاى مؤثرى نیز برداشته شده است و در کنوانسیون حقوق کودک، بر اساس بند ماده ۲۸، کشورهاى طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «حق کودک را در قبال آموزش و پروش به رسمیت بشناسند و براى دست یابى تدریجى به این حق و بر اساس ایجاد فرصت هاى برابر اقدام هایى مانند: اجبارى و رایگان کردن تحصیلات ابتدایى براى همگان، تشویق شکل هاى گوناگون آموزشى متوسطه و در دست رس قرار دادن آموزش عالى براى همگان براساس توانایى ها و به شیوه مناسب را معمول دارند».

در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران نیز حقوق تحصیلى براى کودکان و عموم مردم به رسمیت شناخته شده است، چنان که بنا بر اصل سى ام قانون اساسى: «دولت موظف است، وسایل آموزش و پرورش رایگان را براى همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالى را تا سرحد خودکفایى کشور به طور رایگان گسترش دهد».

پیام متن

با آموختن سواد به کودکان، به آنها کرامت ببخشیم و کلید گشایش بسیارى از مشکلات زندگى را در اختیار آنان قرار دهیم.

4. حق تفریح و بازى

یک ضرب المثل انگلیسى مى گوید: «اگر کودکى را همیشه به کار وا دارى و از بازى و ورزش محرومش کنى، عاقبت احمق مى شود».

اگرچه این مثل اغراق آمیز به نظر مى رسد، واقعیت این است که حرکت و جنبش، اساس هر عمل غریزى و پایه وظایف زندگى است. به ویژه در دوران خردسالى و کودکى که زیربناى بنیه جسمى انسان را پى ریزى مى کند. ازاین رو، امام صادق علیه السلام مى فرماید: «باید هفت سال نخست زندگى کودک، آزادانه به بازى و جنبش بدنى صروف شود».

در واقع، در مراحل نخستین زندگى، نباید از کودکان انتظار داشت که دنیاى سرشار از شادى و نشاط خود را با دنیاى بزرگ ترها جا به جا کنند، بلکه باید آنها را در بازى و تفریح آزاد گذاشت تا به تندرستى و سلامتى آنها آسیب وارد نشود. حتى بنا به سفارش رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله ، باید در بازى هاى کودکانه نیز آنها را یارى داد، چنان که مى فرماید: «کسى که کودکى نزد اوست، باید رفتار کودکانه را در پیش گیرد».

به قول شاعر

چون که با کودک سر و کارت فتادپس زبان کودکى باید گشاد (مولوى)

اسلام، حتى آموزش بازى ها و ورزش هایى مانند سوارکارى، شنا و تیراندازى به فرزندان را از وظایف والدین مى داند. در این زمینه، رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که نوشتن، شنا کردن و تیراندازى را به او بیاموزد».

در بند ماده ۳۱ کنوانسیون حقوق کودک نیز آمده است: «کشورهاى طرف کنوانسیون، حق کودک را براى تفریح، آرامش، بازى، فعالیت هاى خلاق مناسبِ سن خود و شرکت آزادانه در حیات فرهنگى و هنرى به رسمیت مى شناسند».

پیام متن

میان بازى و تفریح به اندازه کودک و بهداشت روانى او، ارتباط تنگاتنگى وجود دارد.

پرهیز از اعمال خشونت جسمى و روحى به کودک

خشونت جسمى و روحى، یکى از عوامل تخریب شخصیت کودکان است. به همین سبب، بنا بر بند ۱ ماده ۱۹ کنوانسیون حقوق کودک، کشورهاى طرف کمیسیون متعهد شده اند: «اقدام هاى قانونى، اجرایى، اجتماعى و آموزشى را در جهت حمایت از کودک در برابر همه شکل هاى خشونت جسمى و روحى، آسیب رسانى و سوءاستفاده به عمل آورند».

در دین اسلام نیز به این مهم توجه جدى شده است، چنان که وقتى مردى در حضور امام على علیه السلام از فرزند خود شکایت کرد، امام علیه السلام فرمود: «او را نزن، [بلکه [از او دورى کن (قهر کن)، ولى نه طولانى».

در واقع، این حدیث بیان مى کند که اگر تنبیه براى تربیت کودک انجام مى گیرد، بهتر آن است که این تنبیه، تنبیه بدنى نباشد، بلکه از عواطف کودک استفاده شود، زیرا تنبیه بدنى، زمینه ساز مشکلات روحى و عاطفى فراوانى همچون سرخوردگى و تخریب شخصیت کودکان مى شود، ولى وقتى از کودک دورى شود، او خود، کم کم به اشتباه خود پى مى برد. البته این دورى نباید طولانى شود؛ زیرا ممکن است از یک سو روى عواطف کودک اثر عمیق بگذارد و زمینه ساز مشکلات روحى او را شود و از سوى دیگر، بر اثر طولانى بودن، از تأثیر این ابزار تربیتى کاسته شود. بنابراین، امام علیه السلام پس از دستور دادن به دورى، بى درنگ سفارش مى کند که این فاصله گرفتن والدین، طولانى نشود.

رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «خداوند به هیچ چیز خشم نمى گیرد، آن چنان که به خاطر زنان و کودکان خشم مى گیرد».

پیام متن

خشونت نسبت به کودک با عزتمندى او ناسازگار است، به همین دلیل، در اسلام ـ تا حد ممکن و جز از سر ناچارى ـ از تنبیه جسمانى کودک پرهیز داده شده است.

احترام به مقام کودک

کودکان مانند هر انسان دیگرى دوست دارند، محبوب واقع شوند و به شخصیت آنها احترام گذارده شود. ازاین رو، رسول خدا صلى الله علیه و آله سفارش مى کند: «دوست بدارید کودکان خود را و به آنها ترحم و به وعده خود به آنان وفا کنید.» همچنین مى فرماید: «وقتى نام فرزندتان را مى برید، او را گرامى دارید و جاى نشستن را براى وى باز کنید و با او ترش رو نباشید».

باز مى فرماید: «اگر کسى فرزند خود را ببوسد، حسنه اى براى او نوشته مى شود».

در واقع، همه این موارد، از نشانه هاى احترام گذارى درست و کامل به کودکان است که والدین مى توانند، با رعایت کردن آن، به مقام کودک خود ارزش قائل شوند و نیازهاى روانى او را برآورده کنند.

پیام متن

احترام به مقام کودک، به او اعتماد و حس خودباورى مى بخشد. در نتیجه، او را از بسیارى از لغزش ها باز مى دارد و زمینه را براى تعالى روحى وى آماده مى سازد.