تنبلی چشم در کودکان، عوامل ایجاد کننده

صدای گریه به گوش می‌رسد، کودکی قدم به این دنیا گذاشته است؛ پدر، مادر و اطرافیان می‌خندند، یکی می‌گوید چه چشم‌های قشنگی دارد درست مثل دو دریچه شفاف برای دیدن روز‌های آینده و دیگران جمله‌ی او را تأیید می‌کنند. چند سال می‌گذرد، کودک رفته رفته بزرگ می‌شود. اما نه پدر، نه مادر و نه دیگران هرگز متوجه نمی‌شوند که او مبتلا به تنبلی چشم است. بیماری آرام آرام در چشم‌های کودک رخنه کرده و بینایی او را تحت تأثیر قرار داده است. هنگامی که این چشم‌ها به انتظار بهبود به پزشکانی دوخته می‌شود که شاید دیگر دیر شده باشد؛ پدر و مادر ناگهان به خود می‌آیند و آرزو می‌کنند که‌ای کاش زمان دوباره به عقب باز می‌گشت تا این بار آگاهانه‌تر از گذشته به سلامت فرزند خویش اهمیت می‌دادند. برای انجام بسیاری از کار‌ها فردا دیر است و از همین امروز باید به فکر چاره بودچشمان بعضی از کودکان با آنکه سالم و طبیعی به نظر می‌رسند، اما ممکن است سلامتی و دید کافی نداشته باشند.
تنبلی چشم (Amblyopia) عبارت است از دید کم در یک چشم یا هر دو چشم که با اختلالات عضوی و بیماری‌های ساختمانی چشم همراه نیست. هنگامی که بینایی یکی از چشم‌ها خوب باشد و دیگری خوب نباشد، چشمی که بینایی ضعیف تری دارد، چشم تنبل خوانده می‌شود و معمولاً فقط یکی از چشم‌ها دچار تنبلی می‌شود.
تشخیص بسیاری از اختلالات بینایی در کودکی بسیار حائز اهمیت است چرا که بر اساس آمار‌های سازمان بهداشت جهانی، از هر ۱۰۰ کودک، ۲ تا ۳ نفر در اثر تنبلی چشم و پیشگیری نکردن، دچار کم‌بینایی و یا نابینایی مطلق می‌شوند بایدچشمان کودکان در سه نوبت سه ماهگی، ۳ تا ۴ و ۴ تا ۶ سالگی معاینه تا از درمان بهنگام استفاده شود و بتوان از این اختلال جلوگیری کرد.
دبیر کمیته علمی بیستمین کنگره اپتومتری ایران با اشاره به اینکه براساس آخرین تحقیقات ۲ تا ۵ درصد کودکان در کشور دچار تنبلی چشم هستند برضرورت معاینات چشمی در ۶ ماهگی و سه سالگی کودک تأکید کرد و گفت: تنبلی چشم قبل از هفت سالگی رخ می‌دهد و ضعیفی زیادی ۱ یا ۲ چشم یا انحراف آشکار یک چشم و چشم چپ از علت‌های بروز آن است.
دکتر امیر اسهرلوس دکترای تخصصی اپتومتری و فوق تخصص چشم پزشکی اطفال یاد آور شد: استفاده از عینک یکی از راحت‌ترین و بی عارضه‌ترین راه‌های درمان و کنترل تنبلی چشم است که در مرحله بعدی تمرینات ارتوپتیک نیز تجویز می‌شود و در صورت شدید بودن تنبلی جراحی تجویز نهایی است.
در حال حاضر، شیوع تنبلی چشم در جهان دو ونیم تا ۳ درصد است. طبق آمار به دست آمده از اجرای برنامه‌ی پیشگیری از تنبلی چشم در کشور، شیوع این اختلال در گروه ۴ تا ۶ سال، ۴/۱ درصد است.

قبل از پنج سالگی سن طلایی تشخیص و درمان تنبلی چشم
۲ تا ۵ درصد کودکان ایرانی مبتلا به تنبلی چشم
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با بیان این که تنبلی چشم به علل مختلفی همچون عیوب انکساری، انحراف چشم و مشکلات ارگانیک مانند آب مروارید مادرزادی ایجاد می‌شود گفت: در صورت توجه و شناسایی زودهنگام، این بیماری قابل درمان است.
دکتر حسن رزمجو ادامه داد: زمان در درمان تنبلی چشم بسیار با اهمیت است و طبق تحقیقات صورت گرفته تا سنین پایین معمولاً قبل از پنج سالگی (سن طلایی تشخیص و درمان تنبلی چشم) تنبلی ناشی از عیوب انکساری است اگر عیب برطرف شود دید طبیعی می‌شود و سلول‌های بینایی توان عملی خود را به دست آورده و ده دهم دید پیدا می‌کند.
تنبلی چشم خود یک بیماری نیست بلکه زاییده بیماری‌های چشم است که در صورت درمان نشدن به موقع می‌تواند باعث کاهش بینایی تا آخر عمر شود.
این استاد نمونه چشم پزشکی کشور، شیوع تنبلی چشم در افراد را از هر ۱۰۰ نفر، ۳ تا ۴ نفر اعلام کرد و گفت: بهترین زمان اصلاح تنبلی چشم، اوایل کودکی و دوران شیرخوارگی است. نوزاد متولد شده توانایی دیدن را دارد، ولی با استفاده از چشم ها، سیستم بینایی در سال‌های اولیه زندگی تکامل می‌یابد که اگر در این سال‌ها به عللی همچون عیوب انکساری، انحراف چشم و کدورت‌های عدسی یا قرینه، چشم دید خوبی نداشته باشد به تدریج توانایی بینایی کاهش می‌یابد.
پس از دهه‌ی اول زندگی رشد سیستم بینایی کامل و معمولاً غیرقابل تغییر می‌شود؛ بنابراین تنبلی چشم باید در دوران کودکی هرچه زودتر تشخیص داده و درمان شود.
سازمان بهداشت جهانی برای مراقبت از چشم کودکان به والدین توصیه کرده است در صورت مشاهده هر نوع اختلال بینایی، ظاهر غیرطبیعی چشم مانند مردمک سفید، قرمزی چشم و حوادث چشمی، کودک را نزد بینایی سنج یا چشم پزشک ببرند.
رشد و تکامل مرکز بینایی در مغز، از دوران جنینی تا حدود ده سالگی ادامه دارد. اما حداکثر سرعت رشد آن تا سه سالگی است. نتیجه تکامل دستگاه بینایی در این دوران، دید واضح و کامل است و در این مدت به ویژه در سه سال اول زندگی هر عملی که باعث اشکال دید در یک یا هر دو چشم شود، رشد و تکامل دستگاه بینایی را متوقف و در نتیجه باعث کاهش میزان بینایی کودک می‌شود، به این مفهوم که امکان دارد چشم به ظاهر سالم، بینایی طبیعی نداشته باشد.

علائم تنبلی چشم
۲ تا ۵ درصد کودکان ایرانی مبتلا به تنبلی چشم
تنبلی چشم نوعی کاهش بینایی است که در آن نمی‌توان در چشم یا در راه‌های عصبی بینایی هیچ گونه عیب ارگانیک (ساختمانی) واضحی برای آن یافت و در واقع از مواردی است که نه بیمار چیزی می‌بیند و نه دکتر در چشم بیمار چیزی می‌بیند.
به گفته استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، از نظر بالینی زمانی تشخیص تنبلی چشم مسجل می‌شود که حتی با بهترین تصحیح انکساری نیز نتوان دید بیمار را افزایش داد و در روی تابلوی استلن، دست کم دو ردیف اختلالات دید وجود داشته باشد. در این جا می‌توان گفت: چشمی که دید کمتری دارد دچار تنبلی چشم است با شرط این که در ته چشم نیز نتوان هیچگونه ضایعه ارگانیکی یافت.
دکتر رزمجو ادامه داد: در سنینی که کودک قادر به بیان مشکلات خود است، از ضعف بینایی، خستگی چشم و یا سردرد ممکن است شکایتی داشته باشد، اما در بیشتر موارد کودک شکایتی ندارد و ممکن است علایم بیماری‌های مسبب تنبلی چشم، نظیر انحراف چشم و کدورت‌های مسیر بینایی مثل آب مروارید و کدورت قرنیه منجر به تشخیص شوند، ولی زمانی که تنبلی چشم ناشی از عیوب انکساری است، تشخیص آن مشکل است، زیرا کودکان به راحتی توسط چشم دیگر می‌بینند و کمبود دید در چشم بیمار را جبران می‌کنند. پس والدین و معلمان باید به وضوح دید کودکان، توجه ویژه‌ای داشته باشند.
استاد نمونه چشم پزشکی کشور، غربالگری یا بیماریابی چشم را برای همه بچه‌ها از نوزادی تا سال‌های آغاز دبستان توصیه کرد و اظهار داشت: معاینه در نوزادان نارس یا کم وزن و نوزادانی که هنگام زایمان صدماتی به آن‌ها وارد شده همچنین بیمارانی که عوارض مغزی عصبی، تأخیر رشد عصبی دارند و بیمارانی که خویشاوندان همخون آن‌ها دچار تنبلی چشم یا لوچی است را در صد در صد ضروری است.
وی سنجش بینایی در کودکان را مشکل دانست و گفت: چشم پزشکان با مشاهده نحوه دنبال کردن اشیاء توسط هریک از چشم‌های کودک، در حالی که چشم دیگر وی بسته است می‌توانند شدت بینایی را تخمین بزنند. در ۳ تا ۴ سالگی معمولاً می‌توان بینایی را به درستی و با کمک تابلو‌های دیواری سنجید. گرچه تجربه و مهارت کافی پزشک برای تشخیص تنبلی در این موارد هم لازم است.
بینایی ضعیف در یکی از چشم‌ها همواره دال بر وجود تنبلی چشم نیست و باید معاینه دقیق صورت گیرد تا وجود احتمالی بیماری‌هایی مثل التهابات درون چشمی، تومور‌ها و ... که ممکن است در صورت درمان نشدن باعث کاهش بینایی همیشگی شود مشخص شود.

عوامل ایجاد کننده تنبلی چشم
۲ تا ۵ درصد کودکان ایرانی مبتلا به تنبلی چشم
تنبلی چشم ناشی از هرگونه علتی باشد، استفاده از چشم و رشد بینایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
دکتر رزمجو ضعف بینایی (عیوب انکساری شامل نزدیک بینی، دوربینی و آستیگماتیسم)، انحراف چشم (استرابیسم) و کدورت در محیط‌های شفاف چشمی را سه علت عمده تنبلی چشم بیان کرد و اظهارداشت: تنبلی چشم ناشی از عیوب انکساری از لحاظ تشخیصی مشکل‌ترین نوع، از طرفی تقریباً (۴۰) درصد بیماران مبتلا به انحراف و لوچی مبتلا به تنبلی چشم هستند همچنین اشکالات مادرزادی شدیدترین نوع تنبلی چشم است.
تنبلی چشم در اثر عیوب انکساری هنگامی اتفاق می‌افتد که تصویر ایجاد شده از یک چشم یا هر دو چشم غیرواضح باشد، علت آن است که یک چشم بیشتر از دیگری یا هر دو چشم دارای عیب انکساری نزدیک بینی، دوربینی یا آستیگماتیسم است. معمولاً تصاویر چشم تار، حذف و آن چشم به مرور تنبل می‌شود. کودکان کم سن و سال با مشاهده و درک اشیاء نزدیک، بیش از اشیاء دور سرو کار دارند. اگر یک چشم نزدیک بین و دیگری دوربین باشد، کودک چشم نزدیک بین را برای بینایی ترجیح می‌دهد، بنابراین چشم دوربین مورد استفاده قرار می‌گیرد و تنبلی پیدا می‌کند، این نوع اختلال اصطلاحاً آنیزومتروپی نام دارد و ممکن است باعث تنبلی هر دو چشم شودو اصلاح آن معمولاً با عینک یا لنز‌های تماسی امکان پذیر است.
درحالت انحراف چشم، معمولاً چشم منحرف حذف می‌شود و کودک فقط از چشم سالم استفاده می‌کند که این سبب تنبلی چشم منحرف می‌شود.
انحراف چشم یا لوچی باعث دو بینی می‌شودو در نتیجه تصویر واضحی روی شبکیه چشم تشکیل نمی‌شود و مغز به تدریج برای حذف دوربینی، تصویر شکل گرفته از چشم منحرف را حذف کرده و تنبلی چشم ایجاد می‌شود.
در هنگام اشکالات مادرزادی در ساختمان چشم مانند آب مروارید، افتادگی پلک و کدورت قرنیه هم اجسام باید از قرنیه سوراخ مردمک، عدسی و محیط ژله مانند جلوی شبکیه عبور کنند، اما با داشتن کدورت در این محیط، این امواج به طور کامل به شبکیه نخواهد رسید. به طور مثال محرومیت از تصویر می‌تواند بر اثر آب مروارید مادرزادی پر، پایین افتادگی مادرزادی پلک، فقدان عدسی یا لک قرنیه چشم‌ها باشد که شیرخوارانی که از ابتدا دچار این عارضه هستند در معرض خطرات بیشتری واقع هستند. غالباً این حالت شدیدترین نوع تنبلی چشم است.

درمان تنبلی چشم
۲ تا ۵ درصد کودکان ایرانی مبتلا به تنبلی چشم
درمان تنبلی چشم به سه عامل بستگی دارد: سنی که در آن تنبلی چشم به وجود آمده، مدت‌زمانی که از ایجاد تنبلی چشم گذشته است و سنی که در آن درمان آغاز شده است.
دکتر رزمجو تصحیح عیوب انکساری، بستن چشم سالم و جراحی در هنگام داشتن عیوب ساختمانی در چشم را از راه‌های درمان تنبلی چشم دانست و تصریح کرد: درمان تنبلی چشم معمولاً به صورت بستن چشم سالم و وادار کردن مغز به دیدن با چشم تنبل است که این بهترین روش درمانی است.
وی ادامه داد: این درمان ممکن است هفته ها، ماه‌ها طول بکشد که البته چشم سالم باید به تناوب باز شود. در مواردی که تنبلی چشم از عیوب انکساری است، بستن چشم و تصحیح این عیوب باید با هم انجام شود، زیرا اگر عیب انکساری تصحیح نشود درمان تنبلی چشم با بستن اصولاً خوب جواب نمی‌دهد.
استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان افزود: به ازای سن کودک، یک هفته مجاز به بستن چشم سالم است. یعنی کودک یکساله باید در یکسال حداکثر یک هفته چشمش بسته شود. زیرا اگر بیش از حد یک چشم سالم بسته شود، چشم سالم نیز تنبل می‌شود. پس طول دوره درمان با بستن چشم یک هفته به ازای هر سال سن محاسبه می‌شود و در طول درمان، معاینه چشم با فواصل مشخص (هر سه ماه یک بار) کنترل شود تا تنبلی مورد ارزیابی گیرد و چشم سالم هم معاینه، تا دچار تنبلی نشود.
دکتر رزمجو ادامه داد: بستن چشم باید دقیق و در کوتاه‌ترین زمان شروع به صورت بستن چند ساعت در روز انجام شود و آنقدر ادامه پیدا کند تا تنبلی دید برطرف و دید طبیعی شود و بعد از آن هم بیمار مرتب باید تحت نظر باشد، چون ممکن است دوباره چشم تنبل شود.
وی درمان تنبلی چشم ناشی از انحراف لوچی را قبل از اقدام به جراحی بیان کرد و گفت: پس از تساوی دید دو چشم، چشم منحرف باید جراحی شود.
دکتر رزمجو در ادامه به درمان تنبلی چشم ناشی از بیماری‌های مادرزادی یا دیگر عیوب ساختمانی چشم اشاره کرد و گفت: بیماری‌های مادرزادی یا عیوب ساختمانی چشم باید در اسرع وقت جراحی شوند (حداکثر قبل از سه ماهگی در نوزدان) و اگر به علل دیگر به وجود آمده باشند تا قبل از پنج سالگی امکان پذیر است و پس از آن درمان معمولاً نتیجه خوبی ندارد، زیرا هرچه دیرتر چشم جراحی شود، تنبلی دید پیشرفت می‌کند که البته باعث کاهش شدید بینایی می‌شود و باعث نابینایی می‌شود.
وی افزود: بیماری آب مرواریدی که مانع دید شده باشد نیاز به عمل جراحی دارد همچنین پایین افتادگی پلک اگر یک طرفه باشد باعث تنبلی چشم می‌شود که باید در اسرع وقت جراحی شود، ولی اگر دو طرفه باشد چشم دچار تنبلی نمی‌شود و در حال آمبلیویی بعد از عمل جراحی نیز باید بدون وقفه تا بهبود دید طبیعی ادامه یابد.
دکتر رزمجو یکی از راه‌های درمان تنبلی را وقتی کودک همکاری لازم برای بستن چشم نمی‌کند، استفاده از قطره آتروپین بیان کرد و گفت: اگر تنبلی چشم ضعیف باشد مشکل از این طریق حل می‌شود و در غیر این صورت باید چشم سالم به طور کامل بسته شود و در درمان با این قطره، هر هفته دو بار از این قطره استفاده می‌شود تا بینایی چشم سالم تار شود و کودک را مجبور به دیدن از طریق چشم تنبل کند.
تنبلی چشم با معاینه ساده و چند دقیقه‌ای چشم کودکان قابل تشخیص و درمان است. عقل سلیم حکم می‌کند که پیش از ایجاد پیامد‌های ناگوار به فکر درمان باشیم، چشم‌های کودکان می‌توانند آینده را زیباتر ببینند حیف است که با یک سهل انگاری بزرگ آن‌ها را از چنین حقی محروم کنیم.