راهکارهای تربیت دینی، تاثیر کسب روزی حلال

روایات زیادی از تأثیر منفی مال حرام بر روح و روان انسان خبر داده است. هر چند مخاطب این روایات کودک است و عام است.

روایات زیادی از تأثیر منفی مال حرام بر روح و روان انسان خبر داده است. هر چند مخاطب این روایات کودک است و عام است. اما زمانی که مال حرام بر روی بزرگسالان می‌تواند اثر منفی داشته باشد، بر روی کودکان در دوران کودکی نیز می‌تواند همان اثر را داشته باشد.

کسب حلال و حرام چیست؟

کسب حلال به نوعی از فعالیت اقتصادی گفته می شود که در چهار چوب قوانین اسلامی و شرعی انجام می شود و مهمترین خصوصیت آن نفع خود انسان چه از لحاظ مادی و چه از لحاظ معنوی و از طرفی رعایت کردن حق الناس می باشد.

بنابراین حرمت بخشی از فعالیت‌های اقتصادی بسیار روشن است. مانند مالی که از راه دزدی، کلاه‌برداری، رشوه، گرفتن، مالی که از راه ربا به دست می‌آید، خوردن مال یتیم، پولی که از راه معامله اشیایی مانند حرام مانند معامله مواد مخدر، قاچاق و غیره به دست می‌آید. اما برخی از اموال حرام به این روشنی نیست. مثلا افراد شاغل کارهای را که وظیفه آنهاست به درستی انجام نمی‌دهند، کم‌کاری می‌کنند، کار را اشتباه انجام می‌دهند، یا کسانی که در معاملات اموال خوب و بد را مخلوط می‌کنند و می‌فروشند یا کسانی که اموال خراب را عمدا به جای سالم می‌فروشند. همه موارد فوق مصداق مال حرام به حساب می‌‌آیند و خوردن آنها اثرات منفی بر خود انسان و فرزندان انسان بر جا می‌گذارند.

اهمیت کسب حلال

در منابع اسلامی بسیار تأکید شده است که انسان روزی خود و فرزندان خویش را از راه حلال به دست آورد. در بعضی روایات، ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ تلاش برای به دست آوردن روزی حلال را از شمشیر زدن در میدان جنگ سخت تر شمرده اند.[۱]

در مورد کسب حلال و نیز فعالیتهای اقتصادی مشروع به روایات بسیاری در منابع اسلامی برمی خوریم که ائمه، مؤمنین را به این گونه فعالیت‌ها تشویق می‌کنند؛ مانند آنکه رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ که طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حکم جهاد معرفی می کنند.[۲] به کوشش شایسته و نیکو در این راه امر می شویم تا آنجا که رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ کسی را که در راه به دست آوردن روزی برای خانواده تلاش می کند، به مجاهد فی سبیل الله (در راه خدا) تشبیه می‌کنند.[۳] در مقابل از بی‌کاری و تنبلی و سربار بر جامعه بودن نهی می شویم در این زمینه حضرت امام صادق ـ علیه‎ السلام ـ می فرمایند: «لا تکونوا کلاّ علی الناس» یعنی سربار جامعه نباشید.[۴]

از مطالبی که بیان شد به این نتیجه می‌توان رسید که به طور کلی اسلام با کسب و کار و فعالیت‌های صحیح اقتصادی خیلی اهمیت قائل است و به آن سفارش اکید دارد. از نزدیک شدن به مال حرام و شبهه ناک به شدت نهی فرموده است: امام محمد باقر - علیه السلام- در این باره می فرماید: همه گناهان سخت می‌باشند و سخت‌ترین آنها گناهی است که گوشت و پوست از آن روئیده باشد.

تأثیر منفی مال حرام بر فرزندان

تأثیر منفی مال حرام بر صالح بودن فرزند را در حیطه زمانی می‌توان در نظر گرفت. نخست اینکه نطفه فرزند زمانی منعقد شود که والدین مال حرام خورده باشد دوم اینکه مادر در زمان بارداری از مال حرام استفاده کرده باشد. سوم اینکه در طول دوران کودکی مال حرام بخورد.

۱ـ انعقاد نطفه کودک از مال حرام

محمد ابن مسلم از امام باقر (ع) در باره آیه « وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ»[۵] سؤال کرد و عرض کرد که مشارکت شیطان در اولاد به چه معناست. امام باقر (ع) فرمود: «مَا کَانَ مِنْ مَالٍ حَرَامٍ فَهُوَ شِرْکُ الشَّیْطَانِ قَالَ وَ یَکُونُ مَعَ الرَّجُلِ حَتَّى یُجَامِعُ فَیَکُونُ مِنْ نُطْفَتِهِ وَ نُطْفَةِ الرَّجُل»[۶] یعنی هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است. و اگر کسی اثرات این مال در وجودش باشد و همبستر شود، در نطفه به وجود آمده نیز شیطان شریک است.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌فرماید: هر مالی و هر کودکی که شیطان از آن نفع ببرد، شیطان در آن شریک است. زیرا شریک بودن به معنای رسیدن به منافع دو طرفی است. به نظر علامه این یک معنای کلی است که می‌تواند مصادق مختلف داشته باشد.[۷] یکی از مصادق آن نطفه‌ای است که از مال حرام منعقد شده است. زیرا شیطان از آن نفع می‌برد.

حضرت آیت الله مظاهری به پایان می بریم: ایشان در مورد تأثیر غذا می فرمایند: غذای حلال در آن وقت (انعقاد نطفه) تأثیر عجیبی روی بچه دارد چنانچه غذای حرام در شقاوت اولاد تأثیر عجیبی دارد... غذای حرام، مال حرام، از هر آتشی بدتر است اگر نطفه بچه منعقد شود از غذای حرام رستگار شدن او کاری است بس مشکل.[۸]

اگر غذا شبهه ناک باشد خطرناک است اما شبهة این غذا را می شود با بسم الله و دعا و راز و نیاز رفع کرد. اما غذای حرام را هیچ کاری نمی شود کرد و وای بر آن بچه‌ای که از غذای حرام نطفة او منعقد شود، و بدا به حال بچه ای که از پولی که در آن ربا بود. یا پولی که در آن غش در معامله کرده است به وجود آید. آیه ای از قرآن کریم است که می فرماید: «آن کسانی که غذای حرام می خوردند خیال نکنند که غذا می‌خورند، بلکه این آتشی است که آنان می‌خورند»[۹]

۲ـ استفاده از مال حرام در زمان بارداری

همانطور که در علوم پزشکی، تربیتی و روان‌شناسی بر تأثیر تغذیه در زمان بارداری توجه دارد، در اسلام نیز به تغذیه زمان بارداری تأکید شده است. در علوم امروز تنها به مقوی بودن و نوع غذاها توجه شده است، اما در اسلام علاوه بر اینکه این جهت مورد توجه بوده است[۱۰]، به مسأله حلیت و حرمت غذا نیز توجه شده است. در واقع اثرات معنوی غذا به بعد حلیت و حرمت آن مربوط می‌شود.

مـلامحمدتقى مجلسى از علماى بزرگ اسلام است .وى در تربیت فرزندش اهتمام فراوان داشت و نـسـبـت به حرام و حلال دقت فراوان نشان مى داد تا مبادا گوشت و پوست فرزندش با مال حرام رشد کند. مـحمدباقر، فرزند ملامحمدتقى، کمى بازیگوش بود. شبى پدربراى نماز و عبادت به مسجد جامع اصـفـهـان رفـت. آن کـودک نـیـز همراه پدر بود. محمدباقر در حیاط مسجد ماند و به بازیگوشى پرداخت. وى مشک پر از آبى را که در گوشه حیاط مسجد قرار داشت با سوزن سوراخ ‌کرد و آب آن را بـه زمـین ریخت. با تمام شدن نماز، وقتى پدر از مسجد بیرون آمد، با دیدن این صحنه، ناراحت شد. دست فرزند را گرفت وبه سوى منزل رهسپار شد. رو به همسرش کرد و گفت: مى دانید که مـن در تربیت فرزندم دقت بسیار داشته ام .امروز عملى از او دیدم که مرابه فکر واداشت . با این که در مورد غذایش دقت کرده ام که از راه حلال به دست بیاید، نمى دانم به چه دلیل دست به این عمل زشت زده است. حال بگو چه کرده اى که فرزندمان چنین کارى را مرتکب شده است؟ زن کمى فکر کرد و عاقبت گفت: راستش هنگامى که محمدباقر رادر رحم داشتم ، یک بار وقتى به خانه همسایه رفتم ، درخت انارى که درخانه شان بود، توجه مرا جلب کرد. سوزنى را در یکى از انارها فروبردم و مقدارى از آب آن را چشیدم .ملامحمدتقى مجلسى با شنیدن سخن همسرش آهى کشید و به رازمطلب پى برد[۱۱].

۳ـ دوره کودکی و استفاده از مال حرام

روایات زیادی از تأثیر منفی مال حرام بر روح و روان انسان خبر داده است. هر چند مخاطب این روایات کودک است و عام است. اما زمانی که مال حرام بر روی بزرگسالان می‌تواند اثر منفی داشته باشد. بر روی کودکان در دوران کودکی نیز می‌تواند همان اثر را داشته باشد. در زیر به نکاتی از سخنان علما در مورد تأثیر منفی غذای حرام بر مسائل معنوی انسان اشاره می‌شود که این تأثیرات شامل کودکان نیز می‌گردد.

وجود انسان دو بعد دارد: یکی بعد جسمی او که تحت تأثیر ظاهری و مادی غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذایی که می خوریم دقت کافی را به کار می بریم و به بعد معنوی که حلال و حرام بودن آن است کمتر توجه می‌کنیم. بعد دیگر انسان روح اوست؛ که غذا به شدت بر آن تأثیر گذار است، تا جائی که در حالات بعضی از اولیاء الله و بزرگان نوشته اند که با خوردن یک لقمه شبهه ناک آنهم به صورت اتفاقی تا مدتها از توفیق نماز شب محروم می شده اند.[۱۲]

مولانا جلال الدین بلخی با بیان اصل علیت و نظام علت و معلول در عالم می فرمایند:

چون زلقمه تو صید بینی و دام// جهل و غفلت آید آنرا دان حرام

لقمه ای کان نور افزود و کمال// آن بود آورده از کسب حلال[۱۳]

در واقع مولانا حسد و جهل و غفلت و بطور کلی صفات ناپسند را زاییدة لقمة حرام می دانند. مرحوم علامه جعفری (ره) در تفسیر این بیت مولانا «علم و حکمت زاید از لقمه حلال - عشق و رقت آید از لقمه حلال» می فرماید لقمة حلال برای دل انسان علم و حکمت و عشق و ظرافت ایجاد می کند و هنگامی که دیدی حسادت و جهل و غفلت تو روز افزون است بدان که نتیجه همان لقمه های حرامی است که خورده ای... لقمه حلال عالیترین پدیده ای را که برای انسان ممکن است ایجاد می کند.[۱۴]

در این زمینه عالم و زاهد بزرگ مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی می فرماید: چون غذای حرام به شکم وارد شد مصداق آیه: «و الذی خبث لا یخرج إلا نکداً»[۱۵] از خبیثت چیزی جز خبیث خارج نشود و مصداق آن در ضرب المثلها این بیت است که: از کوزه همان تراود که در اوست ... و قوت یافتن و بسته شدن نطفه ای که با لقمه حرام بسته و رشد یافته، چیزی جز خباثت نمی باشد و چگونه می توان به چشم او امیدوار بود که به نامحرم نگاه نکند و یا با زبان غیبت نکند و این چنین است حال سایر اعضاء به نسبت به معاصی که صادر شده از شخص.[۱۶]

نیز عالم ربانی مرحوم نراقی در کتاب معراج السعاده می نویسد: دلی که از لقمة‌حرام روئیده باشد، کجا و قابلیت انوار عالم قدس کجا و نطفه ای که از مال حرام هم رسیده باشد به مرتبة‌رفیع انس با پروردگار چکار، چگونه پرتو عالم نور به دلی تابد که غذای حرام آن را تاریک کرده و کی پاکیزگی و صفا برای نفسی حاصل می شود که کثافات مال شبهه ناک آنرا آلوده و چرک آلود نموده باشد.[۱۷]

از آنچه گفته شد بنابه اصل علیت غذای حرام بر روح و روان انسان بسیار تأثیر گذار است و این تأثیر بر روان فرزند به هیچ وجه قابل انکار نیست. چنانکه در طول تاریخ غالب افراد فاسدی چون معاویه بن ابی سفیان از دامان کسانی چون هند جگر خوار برآمده اند که سخن حق در آنها هیچ تأثیری نمی کند. کما اینکه امام حسین ـ علیه‎ السلام ـ در روز عاشورا فرمود: شکمهای شما از حرام پر شده لاجرم سخن حق را شنوا نیستید. و در مقابل صالحانی چون شیخ انصاری (ره) که از سینه پاک مادرانی شیر خورده اند که هیچگاه بدون وضو به آنها شیر نمی دادند.

* پی نوشت ها

[۱] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، نشر سازمان تبلیغات، ۱۴۱۶، ج۲، ص ۵۰۹، حدیث شماره ۴۲۹۳

[۲] . همان، ج۴، ص ۱۲۰، حدیث شماره ۷۲۱۳ و ۷۲۱۴

[۳] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۸۹ق، ج۱۰۳، ص۱۳، حدیث ۵۹

[۴] . میزان الحکمه، ج۴، ص ۱۲۱، حدیث ۷۲۲۲

[۵] - سوره اسراء (۱۷)، آیه ۶۴

[۶] - بحارالأنوار، ج۵۷، ص۳۴۲؛ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۹۹

[۷] - ترجمه تفسیر المیزان، ج‏۱۳، ص: ۲۰۲

[۸] . مظاهری، حسین، تربیت فرزند از نظر اسلام، انتشارات ام ابیها، ۷۸، ص ۴۳ و ۵۰

[۹]. بقره/۷۴

[۱۰] - در روایت آمده که حضرت علی فرزند بسیار زیبایی را دید و گفت مادر این فرزند به خورده است. یعنی به تأثیر نوع غذا اشاره کرده است

[۱۱] - مظاهری، حسین، خانواده در اسلام