علائم سوء تغذیه در کودکان، چیست؟

مهر ماه سال گذشته به استناد آمار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام شد ۸۰۰ هزار کودک زیرشش سال در ایران دچار سوءتغذیه‌اند. دبیر ستاد کشوری ترویج مصرف تخم‌مرغ با اعلام این آمار در خلال موضوع سالم‌سازی مواد غذایی عرضه‌شده در بوفه‌های مدارس گفته بود: این آمار حدود یک‌چهارم جمعیت کودکان زیرشش سال در کشورمان را شامل می‌شود.

او همچنین از سوءتغذیه ناشی از بدخوری یا بدغذایی هم سخن گفته بود و به این موضوع اشاره کرده که نبود پروتئین در فرآورده‌های غذایی مورد استفاده کودکان باعث سوءتغذیه در آنها شده و خواسته بود برای پیشگیری از مشکلات ناشی از آن هر انسان سالم روزی ۳۰۰گرم و مبتلایان به بیماری‌هایی چون دیابت، فشار خون و... تا ۲۰۰گرم در روز تخم‌مرغ بخورند که ساده‌ترین و ارزان‌ترین منبع تأمین پروتئین را در اختیار می‌گذارد.

البته وی توصیه کرده بود برای پیشگیری از مشکلات احتمالی به خوردن سفیده تخم‌مرغ اکتفا شود زیرا برای خوردن زرده آن باید احتیاط بیشتری کرد؛ اما نیاز به پروتئین در کودکان که می‌تواند باعث ابتلا به بیماری‌هایی همچون ماراسموس و کاوشیورکور شود، فقط بخشی کوچک از ضروریات غذایی در تغذیه اطفال است. اگر آمار کودکانی که انواع مواد معدنی دیگری چون آهن، روی و کلسیم همچنین دسته‌های متفاوت ویتامین‌ها به قدر کافی به بدنشان نمی‌رسد نیز محاسبه شود،‌ ممکن است میزان و تعداد کودکان مبتلا به سوءتغذیه متفاوت باشد و بیماری‌های متعدد دیگری را نیز شامل شود. به‌عنوان مثال، براساس برخی آمارهای اعلام شده، سالانه ۱۸ میلیون نوزاد فقط به‌دلیل کمبود آهن و ید دچار عقب‌ماندگی ذهنی می‌شوند زیرا مغز و هوششان به سبب سوءتغذیه چنان که باید رشد کافی نداشته است.

سوءتغذیه چیست؟
اگر به موتور یک وسیله نقلیه سوخت لازم نرسد، این وسیله کار نخواهد کرد. اگر در سوخت مورد نیاز برای کار ناخالصی وجود داشته باشد، بد کار خواهد کرد و... بدن هم مثل موتور یک وسیله نقلیه، برای هر عملی نیاز به موادی دارد که بیشتر این مواد از راه تغذیه تأمین می‌شود. وقتی عناصر لازم برای کارکرد هر قسمت بخوبی و به میزان کافی تأمین نشود یا برعکس، نسبت‌هایشان از حد نیاز بیشتر باشد، مشکلات و بیماری‌های متعددی در کارکرد بدن اخلال ایجاد می‌کند. لاغری یا چاقی مزمن، راشیتیسم، عقب‌ماندگی ذهنی، دیابت، کبد چرب و... همگی یک سرشان به تغذیه به شیوه بد یا همان بدخوری و بدغذایی وصل است.

با این حال، وقتی صحبت از سوءتغذیه پیش می‌آید معمولا توجهات به مصرف ناکافی و کمبود مواد غذایی لازم برای سوخت‌وساز یا متابولیسم معطوف می‌شود. هر قدر این کمبود شدت گیرد، فرد مبتلا به سوءتغذیه بیشتر به سمت بیماری‌های خطرناک‌تر، طولانی‌تر و مزمن و ماندگار نزدیک می‌شود که ممکن است حتی به مرگ نیز بینجامد.

مرگ یک کودک در هر 5 ثانیه
سوءتغذیه در کودکان بر اساس عوامل متعددی رخ می‌دهد: فقر، ناآگاهی و بی‌اطلاعی، رژیم غذایی نادرست، سبک زندگی غلط، ابتلا به بیماری‌هایی که بر تغذیه و عادات غذایی اثرگذار است، فرهنگ نادرست تغذیه و... همگی از عوامل ایجاد یا ادامه آن است. در این میان نوزادان و کودکانی که در ابتدای زندگی و سن رشد قرار دارند به‌دلیل نیاز بیشترشان به مواد معدنی برای شکل‌گیری بهتر اعضا و ارگان‌های بدن بیشتر با خطر سوءتغذیه روبه‌رو هستند. در دهه ۱۳۸۰ برخی آمارها حاکی از این بود که در هر پنج ثانیه یک کودک جانش را به سبب گرسنگی از دست می‌دهد؛ یک دهه پیش، هر پنج ثانیه، یک کودک.

وقتی که نطفه شکل می‌گیرد
پیش از تولد کودک، بخشی از احتمالات سوءتغذیه‌ای در آینده او در دستان پدر و مادرش است. تغذیه درست پدر و مادر پیش از شکل‌گیری نطفه و مهم‌تر از آن، تغذیه و رژیم غذایی مناسب مادر در دوران بارداری اثر زیادی در این زمینه برجا می‌گذارد. پدرانی که به‌دلیل شیوه نادرست تغذیه، ناآگاهی از مواد مورد نیاز بدن، فقر و... نه تنها نمی‌توانند اسپرمی قوی داشته باشند، بلکه نمی‌دانند یا نمی‌توانند منابع مورد نیاز مادر را در طول دوران حاملگی فراهم آورند، یا مهم‌تر از پدران، مادرانی که از کودکی و نوجوانی به همین دلایل ضعیف‌ترند و خود با مشکلات تغذیه‌ای روبه‌رو هستند، در دوره بارداری عامل اولیه ایجاد و شکل‌گیری سوءتغذیه در نوزادانشان و ناتوانی در شیردهی پس از تولد او به‌شمار می‌روند.

بر این اساس، هم در دوره حاملگی و هم در دوره پس از تولد، امراض و اختلالات متعدد ناشی از سوءتغذیه کودکشان را تهدید می‌کند. رشد ناکافی در دوره جنینی، اختلالات جسمی و ذهنی، تولد زودرس یا نارس، وزن اندک و... از جمله این مشکلات محسوب می‌شود. در این دوران باید میزان کافی از برخی مواد به بدن برسد و بعضی دیگر از مواد کمتر خورده شود یا در خوردنشان پرهیز و احتیاط بیشتری رعایت شود. کلسیم، آهن، فسفات و... بسیاری از املاح و مواد معدنی در این دوره برای پیشگیری از ایجاد سوءتغذیه در کودکان باید آگاهانه مصرف شود که هر مادری می‌تواند آن را از پزشک یا متخصص تغذیه پرس‌وجو کند.

عواملی چون مصرف تنقلات و مواد غذایی با ارزش غذایی ناچیز، ابتلا به بیماری‌های عفونی بخصوص اسهال، نبود تمام گروه‌های غذایی در رژیم غذایی همچون گروه میوه و سبزی یا گروه پروتئین و...، وجود انگل در بدن، پیروی از رژیم‌های غذایی نادرست و مانند اینها نیز از علل بروز سوءتغذیه محسوب می‌شود.

عوارض سوءتغذیه
چنان که اشاره شد، سوءتغذیه در کودکان می‌تواند مسبب ایجاد بیماری‌ها و اختلالات گوناگون جسمی، مغزی، روانی و... شود، اما متخصصان این بیماری‌ها و اختلالات را در دسته‌‌بندی‌هایی قرار داده‌اند که برای نمونه به چند گروه از آنها اشاره می‌شود:

۱ـ بیماری‌های ناشی از کمبود املاح: کم‌خونی ناشی از فقر آهن (بخصوص در سنین پس از چهار ماهگی)، کوتاهی قد یا ریزش موی ناشی از فقر روی، شکنندگی استخوان ناشی از فقر کلسیم، ابتلا به گواتر و اختلالات تیروئیدی ناشی از کمبود ید و... در این گروه قرار دارد.

۲ـ بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین: ضعف یا اختلالات بینایی حتی در حد کوری و شب‌کوری ناشی از کمبود ویتامین A، راشیتیسم ناشی از کمبود ویتامین D اسکوروی ناشی از کمبود ویتامین C از جمله اختلالات این گروه به‌شمار می‌رود.

سوءتغذیه چه علائمی دارد؟
برخی از نشانه‌های سوءتغذیه ممکن است در سنین متفاوت نوزادان و کودکان و شدت ابتلای آنها به آن، تفاوت‌هایی داشته باشد، اما علائم عمومی آن عبارت است از خستگی و بیحالی مزمن، وزن کم و لاغری، کوتاه ماندن قد، ضعف در بینایی، اختلال در شنوایی، پریدگی رنگ و خشکی پوست.

هر چه سوءتغذیه به سمت شدت بگراید، ریزش یا تغییر رنگ موها، کاهش تمرکز و توجه، تحلیل رفتن عضلات و ماهیچه‌ها، شکنندگی استخوان‌ها، برآمدگی شکم و... نیز به این علائم افزوده می‌شود.

تصمیمات و تغییراتی برای درمان
مراحل درمان از ابتلای جزئی به سوءتغذیه تا سوءتغذیه حاد متفاوت است. در مراحل اولیه چه در دوره حاملگی، چه در دوران تولد و نوزادی کودکتان و چه در مراحل نوجوانی ممکن است فقط یک مشاوره با متخصصان تغذیه یا پزشکان متخصص زایمان و اطفال عامل مهمی در پیشگیری از سوءتغذیه باشد و در صورت بروز بیماری، بسرعت نیز بتوان مشکلات و اختلالات را درمان کرد. در مراحل حاد، اغلب ممکن است نیاز به ایجاد تغییرات گسترده‌تر در روش و سبک زندگی، عادات غذایی، پرهیزها و آموزش‌های خوراکی، تست‌های آزمایشگاهی و حتی بستری شدن در بیمارستان باشد.

اگر کودکتان برخی از علائم سوءتغذیه را دارد بهتر است و توصیه می‌شود پیش از آن‌که به مراحل حاد سوءتغذیه دچار شود با مراجعه به پزشک از ابتلا یا مبتلا نشدن وی به این اختلالات اطمینان حاصل کنید و با انجام اصلاحاتی در سبک زندگی، عادات غذایی و... سلامت را به دلبندتان بازگردانید. در این مواقع پزشک هم ممکن است انجام برخی آزمایش‌ها را برای اطلاع از سطح و میزان بعضی مواد در بدن نیز تجویز کند.