اهدای جنین در ایران، شرایط قانونی

اهدای جنین به روشی اطلاق می شود که در آن، از سلول های جنسی زن و مرد اهدا کننده ( که زوج شرعی و قانونی هستند)، در محیط آزمایشگاهی جنینی تشکیل می شود که با استفاده از امکانات پزشکی، به رحم زن متقاضی فرزند انتقال داده می شود.

اهدای جنین در دو مورد انجام می شود. نخست، در مواردی که ناباروری مربوط به مرد است و وی قادر به تولید اسپرم نیست، در حالی که تخمک زن سالم است و زن از حیث قابلیت طی دوره بارداری مشکلی ندارد.

دوم، در مواردی که در اصل باروری زوجین متقاضی اختلالی وجود ندارد، بلکه احتمال انتقال بیماری های ژنتیکی از زن و شوهر به نسل بعد، بارداری طبیعی ایشان را با خطر مواجه می کند. در نتیجه، بیماری های ژنتیکی نظیر هموفیلی و یا ناهنجاری های مادرزادی، با اهدای جنین قابل پیشگیری است و زوجین به آرزوی خود می رسند، بی آن که مخاطرات ناشی از احتمال بیماری جنین را به جان بخرند.

جنین هایی که جهت اهدا مورد استفاده قرار می گیرند به دو شیوه تهیه می شوند :

۱- جنین های ناشی از زوج های ناباروری که از طریق تلقیح آزمایشگاهی صاحب فرزند شده اند و تعداد جنین های تشکیل شده در فرایند درمان، بیشتر از تعداد جنین های انتقال یافته به رحم زن بوده و تمایل و نیازی به استفاده از جنین های مازاد منجمد خود ندارند.

۲- جنین های ناشی از اهدای تخمک و اسپرم یک زوج دیگر که مشکل نازایی ندارند و صرفاً با مقاصد نوع دوستانه اقدام به اهدا می کنند.

این روش درمانی، تنها روشی است که صریحاً مورد تجویز قانون گذار ایران قرار گرفته و به موجب قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب ۲۹/۴/۸۲ مشروعیت یافته است. ماده ۲ این قانون دریافت جنین اهدایی را منوط به تقاضای مشترک زوجین نابارور از طریق تسلیم دادخواست به دادگاه خانواده دانسته و شرایط لازم برای دریافت جنین را به شرح زیر احصا نموده است :

"‌الف - زوجین بنا به گواهی معتبر پزشکی، امکان بچه‌دارشدن نداشته باشند و زوجه ‌استعداد دریافت جنین را داشته باشد.
ب - زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.
ج - هیچ‌یک از زوجین محجور نباشند.
‌د - هیچ‌یک از زوجین مبتلا به بیماریهای صعب‌العلاج نباشند.
‌هـ- هیچ‌یک از زوجین معتاد به مواد مخدر نباشند.
‌و - زوجین بایستی تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند".

ماده 3 قانون مسئله نسب و حقوق و تکالیف فرزند-والدی فرزند ناشی از اهدای جنین را به اجمال و به نحوی ناقص طرح نموده و اشعار می دارد :

"وظایف و تکالیف زوجین اهداء گیرنده جنین و طفل متولد شده از لحاظ‌ نگهداری و تربیت و نفقه و احترام، نظیر وظایف و تکالیف اولاد و پدر و مادر است".

با این عبارات، قانون گذار وقت تلاش کرده تا از تعیین تکلیف موضوع اصلی یعنی نسب و ارث فرزند ناشی از اهدا، سر باز بزند تا از ایرادات احتمالی شرعی شورای نگهبان در امان بماند. اما همین اجمال، علیرغم آن که زمینه را برای تصویب قانون فراهم ساخت، ما را با انبوهی از پرسش ها تنها گذاشته که مهم ترین آن مسئله نسب است. مشخص نیست فرزند ناشی از اهدا، فرزند زوجین نابارور محسوب می شود یا فرزند زوجین ژنتیک.

به عبارت دیگر روشن نیست باید این فرزند را ملحق به زن و مردی بدانیم که متقاضی جنین بوده اند و نوزاد در دل آن خانواده چشم باز کرده، یا باید او را فرزند زن و مردی بخوانیم که اسپرم و تخمک متعلق به آنها بوده و ژنوم (ساختار ژنتیکی) ایشان در شکل گیری اوصاف وی تأثیرگذار بوده است. قانون از کنار این موضوع مهم بی آن که حکمی بدهد عبور کرده و تعیین تکلیف را بر عهده سایر منابع حقوق گذاشته است. اما مشکل اینجاست که سایر منابع حقوق نیز حکم صریحی در این خصوص ندارند.