با دروغگویی کودکان چه کنیم؟

گوهر یسنا انزانی، کارشناسی ارشد روان شناسی کودک از دانشگاه تهران: ارتباط والدین با کودکان مسئله ی بسیار مهم و پیچیده ای است . والدین باید با تمام مراحل رشدی کودک آشنا باشند ، مهارت های فرزند پروری را به صورت کامل بدانند و به خوبی با توجه به فنون مهارت های زندگی با کودک خود ارتباط مناسب برقرار کنند.

در همین راستا والدین معمولاً حدود ۶-۵ سالگی کودک با پدیده ای به اسم دروغگویی مواجه میشوند و ناخود آگاه با توجه به این که اطلاع درستی از این شرایط ندارند با رفتار نامناسب گاه باعث تثبیت این رفتار می شوند چون این موضوع بسیار حائز اهمیت است و تا سراسر زندگی هر فرد را در بر می گیرد پس بسیار لازم است شناخت پدر و مادر در مورد دروغگویی کودکان کامل باشد و هر دو همسو با هم برای کاهش رفتار دروغگویی در کودکان شان اقدام نمایند. دروغگویی یعنی بیان مطلب و سخن به گونه ای که مطابق با واقعیت و حقیقت نباشد، واقعیت تحریف شود و موضوع به شیوه ی کاملا غیر صادقانه بیان گردد .

تحقیقات جالبی در مورد دروغگویی در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و هاروارد صورت گرفته ، طبق نتیجه ی این تحقیقات دروغگویی قدرت تخیل را افزایش داده و به خلاقیت انسان ها رونق می بخشد. پژوهش های دیگری نیز نشان می دهد افراد خلاق بیشتر دروغ میگویند و ایده های بهتری برای توجیه خلاف کاری خود پیدا می کنند.

اما نکته ی حائز اهمیت این است که معمولاً کودکان تا حدود ۶ سالگی درک انتزاعی ندارند و فقط ۱۸% از کودکان ۶ ساله تفاوت داستان های واقعی و تخیلی را درک می کنند، تا ۹ سالگی درک دیو و پری وجود ندارد و تازه از حدود ۱۰ سالگی بین دروغ و راست فرق می گذارند و از ۱۲ سالگی می فهمند که اگر حقیقت را نگویند نمی توانند اعتماد مردم را جلب کنند.

(خصوصاً کودکان از حدود 4 سالگی به این باور می رسند که هر رفتاری که باعث خشنودی والدین باشد مناسب و هر رفتاری که والدین را عصبانی کند بد می باشد پس دروغ گفتن شدت می گیرد) توجه به این نکته بسیار مهم است که واقعیت و تخیل در کودکان تا حدود 6 سالگی در هم تنیده شده است و این کودکان هر چه به ذهنشان می رسد بیان می کنند. ( به این نوع دروغ گفتن دروغ سفید و سیاه می گویند یعنی دروغ اغراق آمیز و غیر واقعی)

اما این دروغ چگونه شکل میگیرد؟ کودکان معمولاً فیلم و کارتون زیاد می بینند ، بازی های زیادی می کنند ، بیرون از محیط خانه به افراد و محیط خیلی توجه می کنند ، پس آنها در ذهن خود دنیای تخیلی ایجاد می کنند ، خودشان را جای شخصیت اصلی فیلم می گذارند ، به جای مادر و پدر رفتار هایی همراه با گفتار انجام می دهند یا مثلا می گویند من فیلم خریدم یعنی چیزی را که می خواهند در قالب های دیگری بیان می کنند.دلایل دروغگویی کودکان بسیار متنوع می باشد طبق تحقیقاتی که در فرانسه صورت گرفته است دلایل دروغ به این صورت طبقه بندی می شود:

۷۱% در اثر ترس از والدین
17% به علت غرور و خودخواهی
۳% به علت آزار گری و شیطنت
2% به علت نوع دوستی

دلایل دیگری هم می تواند در این مورد دخیل باشد :
ترس از نتیجه ی کاری که کودک انجام می دهد، ترس از اینکه واقعیت را بگوید و تنبیه گردد، ترس از اینکه احساسات مادر و پدر یا دیگران را جریحه دار کند.
جلب توجه از والدین (نیاز به حرف زدن دارد ولی درک نمی شود حال دروغ می گوید تا توجه بگیرد.)
وقتی کودکی اعتماد به نفس پایین دارد دروغ می گوید تا حس بهتری نسبت به خودش پیدا کند و از پدر و مادرش تشویق بگیرد.
گاهی کودک احساساتش را بیان می کند مثلا به مادرش عنوان می کند که از برادرش متنفر است چون معمولاً والدین این احساس را پذیرا نیستند با رفتارشان نشان می دهند از این حرف کودک ناراحت شده اند ، از همین زمان کودک می آموزد برای اینکه دیگران دوستش داشته باشند و ناراحت نشوند باید احساسات خودش را پنهان کند.
کودکان خیلی اوقات برای دریافت تشویق و توجه والدین وادار می شوند مسائل را بزرگتر از حد جلوه داده با تحریف کنند.
گاهی کودکان توسط والدین زیاد مقایسه و سرزنش می شوند پس برای فرار از این مقایسه ها و سرزنش ها به پنهان کاری یا دروغگویی رو می آورد.
والدینی که امر و نهی زیادی دارند مدام از کودک ایراد می گیرند ، باید ها و نباید های زیادی دارند ناخود آگاه کودک را به سمت دروغ گویی سوق می دهند.گاهی کودکان آرزو ها و تخیلات خود را به والدین بیان می کنند ولی چون والدین خیلی به این صحبت ها توجه نمی کنند دلیل بیان آرزو ها را نمی پرسند ناخود آگاه به کودک انگ و برچسب دروغگویی می زنند.
مهم ترین نکته این است که والدین خود دروغ می گویند و به عنوان الگو باعث می شوند کودک نیز دروغ بگوید.
کودکی که تمایل دارد گاهی توانایی خودش را محک بزند دروغ می گوید و خودش را توانمند تر از آنچه که هست نشان می دهد .
تحقیقات نشان داده است کودکان با هوش ، ریسک طلب ، هیجان خواه ، تنوع طلب و اجتماعی بیشتر دروغ میگویند در مقابل کودکانی که کمرو و خجالتی هستند ، اختلال رفتار دارند یا از نظر هوشی در حد پایین هستند دروغ های کمتری بیان میکنند . چون کودکان تا حدود 6 سالگی نمی توانند منظور دقیق خود را بیان کنند خیلی اوقات این جلب توجه کردن ها ، عدم امنیت ها ، عقده حقارت ، الگو برداری ها ، ترس ها و ... به نادرست دروغ می گویند. پس اولین قدم برای اینکه بتوانیم این مورد را در کودکان اصلاح کنیم این است که دلیل اصلی دروغگویی را با تاکید این نکته که تا 6 سالگی شاید تخیل باشد پیدا کنیم .

دروغ های کودکان را می توان از سبک های مختلف طبقه بندی کرد:

طبق یک مدل دروغ به ۴ دسته تقسیم می شود:
1- دروغ هدف دار که ناشی از خود خواهی کودک است و برای رسیدن به هدف معینی صورت می گیرد.
۲- دروغ  غریزی، گاهی کودک به علت محافظه کاری، شرم و حیا، خجالت بدون هدف معین دروغ می گوید.
3- دروغ خیالی که از حدود 4-3 سالگی همزمان با رشد قدرت تخیل، داستان سرایی کودک و مشخص نبودن مرز واقعیت و خیال ایجاد می شود و تا حدود 7 سالگی ادامه دارد.
۴- دروغ قراردادی، زمانی است که کودک سعی می کند نشان دهد از نظر اجتماعی رفتار مناسبی دارد.

مدل دیگری نیز از طبقه بندی دروغ در کودکان وجود دارد، در این مدل دروغگویی در کودکان به 8 طبقه تقسیم می شود:
۱- دروغ بازی: بیان حوادث تخیلی یا بازی با دیگران
2- دروغ مبهم: نا توانی کودک در گزارش دقیق جزئیات
۳- دروغ پوچ: کودک صرفاً برای جلب توجه دروغ می گوید.
4- دروغ انتقام جویانه : که از حس حسادت و نفرت کودک ناشی می شود.
۵- دروغ محدود: هنگامی است که کودک از تنبیه بدنی والدین می ترسد و برای اجتناب از تنبیه بدنی به دروغ متوسل می شود.
6- دروغ خود خواهانه : وقتی دیگران را گول می زنند تا هم توجه گرفته هم به خواسته هایش برسد.
۷- دروغ وفادارانه : وقتی کودک در ارتباط خودش برای مراقبت از دوست هم سن با کوچکترش دروغ می گوید.
8- دروغ عادتی: وقتی کودک در خانواده ای بزرگ می شود که والدین به عنوان الگو خودشان بسیار زیاد دروغ می گویند.

تقریباً با دلایل دروغگویی کودکان آشنا شدیم اما خیلی مهم است بدانیم سه تیپ شخصیت بیشتر از سایر افراد دروغ می گویند:
1- شخصیت هستریکی با نمایشی که برای جلب توجه و جلب محبت دروغ می گوید.
۲- شخصیت خودشیفته که به خود حق می دهد دیگران را با دروغ به بازی بگیرد تا به اهدافش برسد اما به ضرر و زیانی که متوجه دیگران می شود اهمیتی نمی دهد.
3- شخصیت وسواسی که اشتغال ذهنی بیمارگون به درستی و غلط بودن اعمالش دارد و برای اینکه تمام اعمالش درست جلوه کند دروغ می گوید.

ما باید بدانیم که هم اکنون دروغ معضل بسیار بزرگی است و متاسفانه باعث آسیب جدی به جامعه می شود برای همین طرز صحیح برخورد با این موضوع بسیار مهم می باشد.
با توجه به مطالب عنوان شده می توان به صورت خلاصه گفت معمولاً کسانی که ضعیف، عصبانی، هیجانی، ترسو، خواستار توجه و محبت، با اعتماد به نفس پایین هستند، دستیابی به هدف را نمی دانند، تربیت مناسب ندارند، الگوهای رفتاری آن ها درست شکل نگرفته است و هوش بالایی دارند ممکن است بیشتر دروغ بگویند.
کودکان معمولاً هنگام دروغگویی علائم خاصی از خود بروز می دهند که والدین با نگاه دقیق به کودکان و گوش کردن به صحبت های آنان می توانند به راحتی دروغ را شناسایی کنند.
علائم اصلی دروغگویی شامل: تنگ شدن مردمک چشم، پلک زدن های مکرر، خارش قسمت های مختلف بدن، لرزش ماهیچه های صورت، بیان غلط الفاظ و کلمات، رنگ پریدگی، اضطراب، خنده های عصبی و دروغین میباشد. تمام این علائم هنگام حرف زدن کودکان مشخص می باشد.

چطور دروغگویی کودک را کنترل کنیم؟
حال که با علائم دروغگویی و دلایل آن تا حدی آشنا شدیم و فهمیدیم تا حدود ۶ سالگی این پدیده شاید تخیل کودک باشد و نام دروغگویی تا حدود ۶ سالگی جایز نیست بهتر است به راه کارهایی بپردازیم تا به شما کمک کنند به بهترین نحو از حدود ۶ سالگی کودک خود را کنترل کنید .
در قدم اول بسیار مهم است والدین آرامش خود را حفظ کنند سپس هر زمان کودک مایل بود با شما صحبت کند ابتدا تمام عوامل مزاحم را کم کنید "موبایل، کامپیوتر، غذا درست کردن، تلویزیون و ..." هیچ کاری انجام ندهید.
سعی کنید با فرزند خود تنها باشید تا تمام علائم گفتاری و غیر گفتاری را عمیقا درک کنید. کودک را با هیچ کودک دیگر مقایسه نکنید، او را تحقیر با سرزنش نکنید. به چشم های کودک دقیق نگاه کنید و در وضعیت آرام کنار او بنشینید، سعی کنید تحت هیچ شرایطی صحبت های کودک را قطع نکنید.
به او اطمینان دهید در هر شرایطی او را دوست دارید و برایش احترام قائل هستید حتی اگر او احساسی را بیان کرد مثلاً حسادت به خواهر کوچکتر یا... تمام احساسات او را بپذیرید تا بتواند چیزهایی که نگرانش می کند را بیان کند .
در هنگام صحبت با کودک واژه ی چرا را حذف کنید و از جملات مثبت استفاده کنید تا کودک اعتماد به نفس بیشتری پیدا کند. به تن صدا و لحن کودک دقیق توجه کنید تا دلهره ها، امید ها، ترس ها را در او پیدا کنید باید دقیق به کودک توضیح داد ( از سن ۶ سال به بعد ) دروغ کار مناسبی نیست و دلیل اینکه فکر می کنید دروغ مسأله ء مهمی است را با کودک در میان بگذارید، مثلاً: تا زمانی که تو دروغ میگویی من از شما عصبانی هستم و برایم سخت است بتوانم حرف تو را باور کنم.
سعی کنید با تمرین های ساده شروع کنید تا کودک راستگویی را بیاموزد، مثلاً از او بپرسید اتاقت را مرتب کردی؟ کمد لباست تمیز شد؟ یعنی سوال هایی که پاسخ دروغ و راست آن کاملاً مشخص است، اگر کودک بیان کرد اتاق خودش را مرتب کرده ولی حقیقت غیر از این بود از مهارت ( محروم کردن ) استفاده کنید: اتاقت را تمیز نکردی، به مدت نیم ساعت حق دیدن برنامه تلویزیونی نداری و حتما به حرف خود پایبند باشید.
حال هر زمان کودک حرف راست زد حتما او را تشویق کنید چون تشویق بلافاصله بعد از رفتار باعث افزایش رفتار می شود.
واژه هایی مثل شوخی میکنی، دروغ میگویی، الکی حرف نزن را از واژه های خودتان حذف کنید.
خود را جای کودک بگذاریم تا ببینیم دقیقاً چه چیزهایی باعث این عمل شده است، تنبیه و دعوا کردن کودک هیچ فایده ای ندارد بهتر است ابعاد دنیای تخیلی آن ها را تغییر بدهیم برایشان داستان های متفاوت بگوییم و از خود کودکان نظرخواهی کنیم. به عنوان والدین باید تمام تمرکز خود را روی این بگذاریم که به هم دیگر دروغ نگوییم.
هنگامی که کودک از دنیای تخیلی خود می گوید خوب گوش کنید اما سعی کنید که این رفتار کودک تشویق نشود.
ترس های کودک را بشناسید تمام سعی خود را به کار ببندید تا ترس ها در کودک شما کم رنگ شود و تحت هیچ شرایطی از تنبیه بدنی استفاده نکنید.
به این نکته خیلی توجه کنید که احساس کمبود محبت و نیاز به آغوش گرم والدین دلیل مهمی برای دروغگویی کودکان است، هنگامی که تغییراتی ایجاد می شود مثل فوت نزدیکان تولد فرزند دیگر، رفتن به مدرسه یا مهد کودک و ... احساس کمبود محبت اوسط کودک شدت می گیرد و او هر کاری برای جلب توجه انجام می دهد پس حتماً هر تغییراتی را بررسی کنید.
گاهی کودک سعی میکند خودش را تغییر دهد و شخصیت دیگری داشته باشد مثلاً برای دوستانش از عروسک های بزرگش، توجه و علاقه ی بیش از حد و ... تعریف میکند. به این نکات خوب دقت کنید، سعی کنید تمام توانمندی های کودک را ببینید و تشویق کنید تا کم کم اعتماد به نفس بالابرود و نیازی نباشد برای دیده شدن و توجه گرفتن و دوست داشتنی بودن دروغ بگوید.
داشتن دوست خیالی رایج ترین علت دروغ در کودکان تک فرزند است چنین کودکانی دائم در مورد دوست خود سخن می گویند در همین زمان بهترین راه کار بردن کودک به فضاهایی است مثلاً مهد کودک یا پارک که کودک دوست واقعی پیدا کند .
دقت کنید کودکان حدود ۷-۶ سالگی از میزان دروغ خود می کاهند پس بدون نگرانی با کودک برخورد کنید.
داستان های واقعی از زندگی خود و کودکی فرزندتان برایش تعریف کنید.
قابلیت و توان مندی های کودک را دقیق و صحیح ارزیابی کنید.
کانون خانواده را به محیطی سرشار از صمیمیت و صداقت تبدیل کنید.
به کودک انگ و برچسب دروغگویی نزنید.
کودکان را وادار نکنیم کاری انجام دهند که از عهده ی آنها بر نمی آید.
بدانید رسیدن به رشد عاطفی و پذیرش زندگی واقعی توسط کودک بسیار سخت و زمان بر است پس کاملاً صبور باشید.
همیشه علت را پیدا کنید تا درمان ریشه ای تر صورت گیرد، با کودکان با آرامش و بدون خشم و عصبانیت رفتار کنید، تحت هیچ شرایطی کودکان را با دیگران مقایسه نکنید.
حتماً وقتی کودک دروغ می گوید به او از طریق کلامی و غیر کلامی نشان دهید و بگویید که ناراحت شده اید.

به این نکات خوب دقت کنید :
۱- سرزنش نکنید.
2- تنبیه و خشونت نکنید.
۳- او را دروغگو خطاب نکنید.
4- او را از محبت و پذیرفته شدن درو نکنید.
۵- او را به حال خود رها نکنید.
6- علت ها را بیابید.
۷- بدون چون و چرا او را بپذیرید.

این مراحل را با کودک طی کنید:
1- حقیقت را آموزش دهید: از 2 سالگی به بعد هنگام کتاب خواندن، قصه گفتن و تلویزیون تماشا کردن تفاوت بین حقیقی و غیر حقیقی را به کودک بیاموزید.
۲- معلم خوبی باشید: کودک از همان بدو تولد همه چیز را از رفتار والدین ضبط و تقلید می کند مثلاً اگر سینما رفتید مسئول بلیط گفت برای کودک شما بلیط لازم است سن او را دروغ نگویید تا بلیط نخرید، اگر کسی تلفن زد نگویید بگو مامان نیست و ...
3- سعی کنید کودک تفاوت رویا و واقعیت را دریابد.
۴- باعث دروغگویی فرزند خود نشوید: بگذارید احساسات خودش را بدون ترس بیان کند.
5- موقع محروم سازی به حرف خود پایبند باشید: اگر کودک را از دیدن فیلم مورد علاقه اش محروم کردید سر حرف خود باشید.
۶- هر حرف راستی حتی کوچک را تشویق کنید: هر موردی که بیان شد اگر راست بود تشویق های کلامی و غیر کلامی بدهید
7- اگر فرزند شما10ساله شد و هنوز دروغ می گفت توسط متخصص و مشاور بررسی کنید.
به این نکته توجه کنید که واکنش تند والدین در مواجه با دروغگویی کودک باعث می شود کودک نقطه ضعف آنان را پیدا کرده و با شناخت حساسیت های آنان برای جلب توجه بیشتر دروغ بگوید.