چه عواملی باعث بسته شدن صفحه رشد میشود؟ علائم بسته شدن صفحه رشد

صفحه رشد چیست؟

صفحات رشد، نواحی هستند که در کودکان و نوجوانان رشد استخوان جدید در آن‌ها اتفاق می‌افتد. این صفحات از غضروف ساخته شده‌اند؛ غضروف ماده‌ای انعطاف‌پذیر و لاستیک ‌مانند است. بیشتر صفحات رشد در نزدیکی دو انتهای استخوان‌های بلند قرار دارند. استخوان‌های بلند، استخوان‌هایی هستند که طولشان بیشتر از عرضشان است و شامل موارد زیر می‌شوند:

• استخوان ران (فمور)
• استخوان‌های ساق پا (تیبیا و فیبولا)
• استخوان‌های ساعد (رادیوس و اولنا)
• استخوان‌های موجود در دست‌ها و پاها

صفحه رشد چه کاری انجام می‌دهد؟

صفحات رشد یکی از راه‌های رشد استخوان‌ها هستند. در هر استخوان بلند، معمولاً دو صفحه رشد وجود دارد. این صفحات به استخوان طول و عرض اضافه می‌کنند. با بزرگ شدن کودکان، صفحات رشد به‌تدریج سفت شده و به استخوان جامد تبدیل می‌شوند. به صفحه رشدی که کاملاً به استخوان جامد تبدیل شده باشد، صفحه رشد بسته ‌شده می‌گویند. پس از بسته شدن صفحه رشد، دیگر استخوان‌ها رشد نمی‌کنند.

نقل قول از:

sciencedirect

The power to increase the length of a bone is concentrated in the cartilaginous epiphyseal plates located near each end of the bone. These plates are situated between the shaft of the bone and the secondary ossification centers within the epiphyses.

ترجمه:

قدرت افزایش طول استخوان در صفحات غضروفی اپی‌فیزیال (epiphyseal plates) متمرکز است که در نزدیکی هر دو انتهای استخوان قرار دارند. این صفحات بین ساقه استخوان (shaft) و مراکز استخوانی ‌شدن ثانویه (secondary ossification centers) واقع در اپی‌فیزها قرار گرفته‌اند.

صفحه رشد چه زمانی بسته می‌شود؟

صفحه رشد در نهایت با استخوان جایگزین یا بسته می‌شود زیرا تکثیر سلول‌ها در صفحه رشد به‌تدریج کاهش می‌یابد. زمان بسته شدن صفحات رشد از فردی به فرد دیگر متفاوت است. با این وجود، صفحه رشد اکثر کودکان حدود ۲ سال پس از پایان بلوغ بسته می‌شود که معمولاً در ۱۴ سالگی بهترین سن بلوغ دختر و ۱۶ تا ۱۷ سالگی برای پسران است.

این یعنی در بیشتر موارد، صفحات رشد در دختران حدود ۱۴ تا ۱۶ سالگی و در پسران حدود ۱۶ تا ۱۹ سالگی بسته می‌شوند. در موارد بلوغ زودرس، کودکان زودتر از حد انتظار به بزرگسالی می‌رسند و صفحات رشد زودتر بسته شده و قد نهایی کوتاه‌تر می‌شود.

اگر دختری قبل از ۸ سالگی یا پسری قبل از ۹ سالگی به بلوغ برسد، به آن بلوغ زودرس گفته می‌شود. با این حال، کل فرآیند بسته شدن صفحات رشد در انسان هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است زیرا بیشتر اطلاعات موجود بر اساس مطالعات حیوانی است و اکثر حیوانات شباهت زیادی به انسان ندارند. برای مثال جوندگان تا حدی با انسان‌ها هم‌خوانی دارند اما صفحات رشد آن‌ها در پایان بلوغ جوش نمی‌خورد.

بیشتر بخوانید:  جدول زمانی قد و وزن کودک دختر و پسر، از بدو تولد تا ۲۰ سالگی

چه عواملی باعث بسته شدن صفحه رشد می‌شود؟

بسته شدن صفحات رشد (Growth Plates) یک فرایند طبیعی در پایان دوران بلوغ است که تحت تاثیر ترکیبی از عوامل هورمونی، ژنتیکی، تغذیه‌ای و محیطی قرار دارد. این فرآیند معمولاً غیرقابل بازگشت بوده و پس از آن، رشد طولی استخوان‌ها متوقف می‌شود. در ادامه، مهم‌ترین عوامل موثر بر بسته شدن صفحه رشد را ذکر می‌کنیم.

• ژنتیک: ژن‌ها اصلی‌ترین تعیین‌ کننده زمان بسته شدن صفحه رشد هستند. زمان شروع بلوغ، شدت جهش رشدی و سن توقف رشد در افراد مختلف متفاوت است. اگر والدین قد بلند یا کوتاه‌ قد باشند یا بلوغ زودرس یا دیررس در خانواده شایع باشد، این الگو معمولاً به فرزندان نیز منتقل می‌شود.
• هورمون‌های جنسی (استروژن و تستوسترون):  استروژن (حتی در پسران که مقدار کمی تولید می‌شود) قوی‌ترین عامل تسریع‌کننده بسته شدن صفحات رشد است. افزایش ناگهانی سطح استروژن و تستوسترون در اواخر بلوغ، باعث بلوغ سریع استخوانی و جوش ‌خوردن صفحات رشد می‌شود. به همین دلیل دختران که زودتر وارد بلوغ می‌شوند، معمولاً زودتر از پسران رشد قدی‌شان متوقف می‌شود.
• هورمون رشد (GH): هورمون رشد در طول دوران کودکی و نوجوانی باعث تحریک تکثیر سلول‌های غضروفی در صفحات رشد می‌شود. با نزدیک شدن به پایان بلوغ، ترشح طبیعی هورمون رشد کاهش می‌یابد و این کاهش به‌طور غیرمستقیم به بسته شدن صفحات رشد کمک می‌کند.
• عوامل تغذیه‌ای: تغذیه ناکافی یا کمبود مواد مغذی کلیدی مانند کلسیم، ویتامین D، پروتئین، زینک و منیزیم می‌تواند رشد استخوانی را مختل کرده و در برخی موارد باعث بسته شدن زودهنگام صفحات رشد شود. سوءتغذیه شدید در دوران کودکی حتی می‌تواند رشد را پیش از موعد متوقف کند.
• بیماری‌ها و اختلالات هورمونی: بیماری‌های مزمن مانند نارسایی کلیوی، بیماری‌های التهابی روده، کم‌کاری یا پرکاری تیروئید، سندرم کوشینگ، کمبود هورمون رشد یا هرگونه اختلال هورمونی می‌توانند تعادل هورمون‌های مؤثر بر رشد را بر هم زده و باعث بسته شدن زودتر یا دیرتر از موعد صفحات رشد شوند.
• عوامل محیطی و فیزیکی: آسیب‌های شدید به صفحات رشد (مثل شکستگی نزدیک مفصل)، فشارهای فیزیکی مداوم و بیش از حد (تمرینات سنگین با وزنه قبل از بلوغ کامل)، پرتودرمانی یا مصرف برخی داروها (مثل کورتون‌ها) می‌توانند به صفحه رشد آسیب زده و فرآیند بسته شدن آن را تسریع کنند.

در مجموع، بسته شدن صفحه رشد نتیجه تعامل پیچیده این عوامل است. در حالی که ژنتیک و هورمون‌های جنسی نقش اصلی را دارند، تغذیه مناسب، خواب کافی، ورزش متعادل و دوری از بیماری‌ها می‌تواند به تاخیر حداکثری این فرآیند و بهره‌برداری کامل از پتانسیل ژنتیکی قد کمک کند. پس از بسته شدن کامل صفحات رشد، دیگر هیچ راهی برای افزایش واقعی قد وجود ندارد.

عکس صفحه رشد باز و بسته (عکس بسته شدن صفحه رشد مچ دست)

در زیر، عکس بسته شدن صفحه رشد مچ دست از وب سایت vinmec آورده شده است.

علائم بسته شدن صفحه رشد چیست؟

در عکس اشعه ایکس، صفحات رشد به صورت خطوط تیره در انتهای استخوان‌ها دیده می‌شوند. در مراحل نهایی رشد، وقتی غضروف به استخوان سخت تبدیل شده باشد، این خطوط تیره دیگر در اشعه ایکس قابل مشاهده نیستند. در این لحظه، صفحات رشد به‌عنوان بسته ‌شده در نظر گرفته می‌شوند.

علائم بسته شدن صفحه رشد در پسران چیست؟

بسته شدن صفحه رشد (epiphyseal plates) در پسران معمولاً به‌صورت تدریجی اتفاق می‌افتد و همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، در عکس‌برداری با اشعه ایکس مشخص می‌شود.

بسته شدن صفحه رشد چگونه مشخص می‌شود؟

وقتی فرآیند استخوانی ‌شدن (ossification) کامل شود، صفحات رشد بسته می‌شوند زیرا کاملاً به استخوان تبدیل شده‌اند. این همان نقطه‌ای است که دیگر قد کشیدن رخ نمی‌دهد. برای تعیین دقیق میزان بسته شدن صفحات رشد، متخصصان ارتوپد، عکس‌برداری با اشعه ایکس درخواست می‌کنند تا نقاط استخوانی‌ شدن را مشاهده کنند. اشعه ایکس قابل ‌اعتمادترین روش برای پزشکان است تا پتانسیل رشد قدی فعلی کودک شما را به‌طور دقیق ارزیابی کنند.

آیا بعد از بسته شدن صفحه رشد، قد بلند می‌شود؟

خیر، پس از بسته شدن کامل صفحات رشد استخوانی، افزایش قد امکان‌پذیر نیست. صفحات رشد (Growth Plates) یا (Epiphyseal Plates)  نواحی غضروفی در دو انتهای استخوان‌های بلند بدن مانند استخوان ران، ساق پا، بازو و ساعد هستند که مسئولیت رشد طولی استخوان‌ها را بر عهده دارند. در طول دوران کودکی و نوجوانی، این صفحات با تکثیر سلول‌های غضروفی و تبدیل تدریجی آن‌ها به استخوان سخت، باعث افزایش طول استخوان و در نتیجه افزایش قد می‌شوند. در اواخر دوران بلوغ، تحت تاثیر هورمون‌های جنسی (به‌ویژه استروژن)، این صفحات رشد به‌تدریج استخوانی  و کاملاً بسته می‌شوند.

ورزش برای باز شدن صفحه رشد

ورزش نمی‌تواند صفحه رشد بسته‌ شده را دوباره باز کند اما اگر فرزند شما هنوز در دوران رشد (قبل از بسته شدن کامل صفحات رشد) است، ورزش منظم و مناسب می‌تواند به حداکثر رساندن پتانسیل رشد قدی کمک کند. صفحات رشد در دوران کودکی و نوجوانی به‌طور طبیعی باز هستند و ورزش با تحریک هورمون رشد، بهبود گردش خون و تقویت استخوان‌ها و عضلات، رشد طولی استخوان‌ها را تسهیل می‌کند. در ادامه، بهترین ورزش‌ها برای کمک به رشد قد آورده شده است.

1.  بسکتبال و والیبال (ورزش‌های تیمی پرتحرک): این ورزش‌ها به دلیل پرش‌های مکرر، دویدن و حرکات کششی، یکی از موثرترین گزینه‌ها برای تحریک رشد هستند. پرش مداوم باعث وارد شدن فشار مفید به صفحات رشد پاها شده و تولید هورمون رشد را افزایش می‌دهد.
2. شنا: به دلیل حرکات کششی مداوم در آب و عدم فشار وزن بدن بر مفاصل، ستون فقرات را کشیده و به رشد طولی آن کمک می‌کند. شنا همچنین عضلات کل بدن را تقویت کرده و وضعیت بدنی را بهبود می‌بخشد.
3. پرش طول، پرش ارتفاع و ورزش‌های انفجاری: حرکات پرشی باعث تحریک مستقیم صفحات رشد در پاها می‌شوند. این فعالیت‌ها عضلات پا را قوی‌تر کرده و به رشد طبیعی استخوان کمک می‌کنند.
4.  دویدن، دوچرخه ‌سواری و پیاده‌روی سریع (ورزش‌های هوازی): این ورزش‌ها جریان خون را افزایش داده، اکسیژن‌رسانی به استخوان‌ها را بهبود می‌بخشند و تولید هورمون رشد را تحریک می‌کنند. دویدن منظم به‌ویژه در سنین رشد بسیار مفید است.
5. بارفیکس (آویزان شدن از میله افقی): این حرکت ساده، ستون فقرات و مفاصل را کشیده و فشارهای روزانه را از روی دیسک‌های بین‌مهره‌ای برمی‌دارد. روزانه ۳ تا ۵ ست ۳۰–۶۰ ثانیه‌ای توصیه می‌شود.
6. حرکات کششی یوگا: حرکت کبری (Cobra Pose)، سلام بر خورشید (Sun Salutation) و حرکت سگ سر پایین (Downward Dog)  انعطاف‌پذیری ستون فقرات را افزایش داده و به رشد قد کمک می‌کنند.
7.  تمرینات مقاومتی سبک با وزن بدن: اسکوات بدون وزنه، شنا سوئدی، پلانک و لانج عضلات را تقویت کرده و بدون آسیب به صفحات رشد، استخوان‌ها را محکم‌تر می‌کنند.

نکته مهم: از وزنه‌های سنگین تا قبل از بسته شدن کامل صفحات رشد خودداری کنید.

چگونه می‌توان صفحه رشد را باز نگه داشت؟

اگر کودک همچنان در دوران بلوغ باشد، چطور می‌توان صفحه رشد او را باز نگه داشت؟ در ادامه، سه دارو برای جلوگیری از بسته شدن صفحه رشد معرفی می‌کنیم. فقط توجه داشته باشید که به هیچ عنوان نباید خودسرانه از این داروها استفاده کنید و مصرف هر کدام از آن‌ها فقط با تجویز پزشک ممکن است.

مکمل رسوراترول (Resveratrol)

رسوراترول ماده‌ای است که توسط بافت گیاهان زمانی تولید می‌شود که گیاه مورد حمله انگل قرار گیرد یا آسیب ببیند. مکمل‌های رسوراترول فواید متعددی برای سلامتی انسان دارند، از جمله کاهش چربی خون.

در آزمایشی برای بررسی اثرات بلند مدت رسوراترول بر غضروف صفحه رشد، رشد استخوانی و جوش‌ خوردن صفحه رشد، از خرگوش‌های ماده پیش از بلوغ استفاده شد. درمان با رسوراترول در خرگوش‌ها باعث بهبود رشد عمودی استخوان و تاخیر در جوش ‌خوردن صفحات رشد شد. رسوراترول پتانسیل بهبود رشد طولی استخوان را دارد. این اثر به تاخیر به جوش ‌خوردن صفحات رشد مربوط است و در نهایت باعث افزایش طول نهایی استخوان می‌شود.

مکمل تاموکسیفن (Tamoxifen - Nolvadex)

دارویی که برای درمان ژنیکوماستی (بزرگ شدن یا تورم بافت پستان در مردان) استفاده می‌شود. این وضعیت معمولاً ناشی از عدم تعادل هورمونی است که در آن استروژن نسبت به تستوسترون بیش از حد زیاد می‌شود.

استروژن هورمون جنسی زنانه است که مسئول ایجاد ویژگی‌های تولیدمثلی و جنسی در زنان، از جمله رشد پستان‌هاست. تاموکسیفن همچنین برای درمان سرطان پستان در مردان و زنان به کار می‌رود.

وقتی به پسران نوجوان ۱۴-۱۵ ساله به مدت متوسط ۲۶ ماه، روزانه دو بار ۱۰-۲۰ میلی‌گرم تاموکسیفن داده شد، بلوغ استخوانی آن‌ها به‌طور قابل‌توجهی کند شد. این تاخیر در بسته شدن صفحات رشد باعث شد که قد پیش‌بینی‌شده بزرگسالی آن‌ها حدود ۱۰ سانتی‌متر افزایش یابد.

 مهارکننده‌های آروماتاز (Aromatase Inhibitors)

آروماتاز، آنزیمی است که مسئول ساخت استروژن با تبدیل آندروژن‌ها به استروژن است. آندروژن‌ها هورمون‌هایی هستند که ویژگی‌های مردانه را ایجاد می‌کنند، مانند تستوسترون. مهارکننده‌های آروماتاز داروهایی هستند که ترشح استروژن را مختل می‌کنند. این داروها همچنین برای درمان سرطان در زنان مسن‌تر استفاده می‌شوند، از جمله: لتروزول، آروماسین و آریمیدکس.

وقتی بلوغ به پایان می‌رسد، غدد تولید مثلی در هر دو جنس مرد و زن مقدار بیشتری استروژن ترشح می‌کنند. سپس استروژن بسته شدن صفحات رشد را تسریع می‌کند. بنابراین، چون مهارکننده‌های آروماتاز تولید استروژن را سرکوب می‌کنند، بسته شدن صفحات رشد به تاخیر می‌افتد.

رشد قد کودک چگونه تخمین زده می‌شود؟

با نمودار رشد و اشعه ایکس می‌توان سن استخوانی کودک را تخمین زد.

نمودار رشد

پزشک متخصص اطفال در هر ویزیت، قد و وزن کودک را روی نمودارهای رشد استاندارد (بر اساس میانگین‌های ملی برای سن و جنس) ثبت می‌کند. این نمودارها بهترین ابزار برای تخمین رشد باقی‌مانده هستند. کودکان سالم معمولاً مسیر مشخصی را در این نمودارها دنبال می‌کنند. با ترسیم نقاط رشد در طول زمان، می‌توانید ببینید منحنی رشد فرزندتان با استاندارد هم‌خوانی دارد یا خیر. این مقایسه نه‌تنها جایگاه قد کودک را نسبت به همسالانش نشان می‌دهد، بلکه هرگونه کندی یا توقف غیرعادی رشد را زودتر آشکار می‌کند. اگر منحنی رشد از مسیر طبیعی خارج شود، پزشک ممکن است کودک را به متخصص غدد کودکان ارجاع دهد تا اختلالات هورمونی احتمالی بررسی شود. به محض رسیدن به مراحل پایانی بلوغ، صفحات رشد معمولاً بسته می‌شوند و رشد قدی متوقف می‌گردد؛ نمودار رشد این لحظه را به‌خوبی پیش‌بینی می‌کند.

اشعه ایکس و سن استخوانی

دقیق‌ترین روش برای پیش‌بینی زمان اتمام رشد، عکس‌برداری با اشعه ایکس از مچ دست است. جراحان ارتوپد کودکان با این روش سن استخوانی کودک را تعیین می‌کنند که ممکن است با سن تقویمی او متفاوت باشد. در عکس اشعه ایکس، صفحات رشد به صورت خطوط تیره دیده می‌شوند؛ هرچه این خطوط نازک‌تر یا محو شوند، نشان‌دهنده نزدیک شدن به بسته شدن کامل است. این اطلاعات برای برنامه‌ریزی جراحی‌های اصلاحی (مثل درمان اسکولیوز، برابر کردن طول پاها یا اصلاح ناهنجاری‌های استخوانی) بسیار حیاتی است زیرا جراح باید بداند چه مقدار رشد هنوز باقی مانده تا بهترین زمان عمل را انتخاب کند.

عوامل موثر بر رشد قد کودک کدام‌اند؟

افراد نمی‌توانند DNA خود را کنترل کنند یا تغییر دهند زیرا ژنتیک مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده قد نهایی در بزرگسالی است. با این حال، عوامل زیر بر رشد قد کودک موثراند.

تغذیه در دوران کودکی

تغذیه نقش بسیار مهمی در رشد ایفا می‌کند. کودکانی که تغذیه مناسب ندارند، ممکن است به اندازه کودکانی که تغذیه کافی و متعادل دریافت می‌کنند، قد بلند نشوند. به گفته مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، کودکان به رژیم غذایی متنوع و متعادل با مقدار فراوان میوه و سبزیجات نیاز دارند تا تمام ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم برای رشد سالم را دریافت کنند. پروتئین و کلسیم به‌ویژه برای سلامت و رشد استخوان‌ها حیاتی هستند. منابع غنی از پروتئین عبارتند از:

• گوشت
• مرغ
• غذاهای دریایی
• تخم‌ مرغ
• حبوبات
• آجیل و دانه‌ها
• لبنیات
• توفو
• سبزیجاتی با پروتئین بالا مانند اسفناج، مارچوبه و کلم‌پیچ

محصولات لبنی نیز معمولاً غنی از کلسیم هستند.

خواب کافی

خواب باعث ترشح هورمون‌های رشد در طول خواب عمیق می‌شود و رشد و نمو کودکان و نوجوانان را تقویت می‌کند. بنابراین، خواب کافی می‌تواند به رشد قد کمک کند. کم‌خوابی طولانی ‌مدت، ممکن است رشد کودک را مختل کند، مشکلات سلامتی دیگری ایجاد نماید و توانایی تمرکز، یادگیری و مشارکت در فعالیت‌های روزانه را کاهش دهد.

ورزش منظم

ورزش منظم برای رشد کودک ضروری است زیرا سلامت استخوان‌ها و بافت عضلانی را پشتیبانی می‌کند. برای مثال، بازی در فضای باز یا ورزش‌های تیمی باعث افزایش تراکم و استحکام استخوان‌ها می‌شود.

سخن پایانی

زمان و سرعت بسته شدن صفحه رشد بیشتر تحت تاثیر ژنتیک و هورمون‌هاست اما تغذیه مناسب، خواب کافی، فعالیت بدنی منظم و مراقبت پزشکی می‌توانند به کودکان کمک کنند از تمام ظرفیت رشدی خود استفاده کنند. از آنجا که پس از بسته شدن کامل صفحات رشد هیچ روش واقعی و علمی برای افزایش قد وجود ندارد، شناخت این بازه زمانی و مراقبت از سلامت استخوان‌ها اهمیت زیادی دارد. اگر الگوی رشد کودک غیرعادی به نظر برسد، مراجعه به متخصص می‌تواند بهترین فرصت برای مداخله و پیشگیری باشد.