تنبیه بدنی کودک چه عواقبی دارد؟

در کودکی شنیدن کلمه تنبیه و حتی تهدید به آن، دلمان را به درد می‌آورد، می‌ترسیدیم و فکر می‌کردیم حتما کار بدی انجام داده‌ایم و خطایی از ما سر زده که این‌گونه مستحق تنبیه هستیم، بعضی احساس گناه می‌کردیم و بعضی دیگر هم احساس خشم و تعجب از اینکه چرا وقتی مطابق میل و خواست والدین‌مان رفتار نمی‌کنیم این‌گونه با ما رفتار می‌کنند. به‌راستی جایگاه تشویق و تنبیه در تربیت فرزندان‌مان کجاست؟ چه تاثیر و عواقبی به دنبال دارد و چگونه می‌توان از آنها به درستی و بجا استفاده کرد؟ در این خصوص با دکتر کتایون خوشابی، فلوشیپ روان‌پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.

خانم دکتر، چه روش‌هایی برای تشویق کودکان وجود دارد؟
در روش‌های فرزندپروری از روش‌های رفتاری برای شکل‌گیری رفتارهای درست و کم کردن یا خاموش کردن رفتارهای نامطلوب یا نادرست استفاده می‌شود. این روش‌های رفتاری معمولا از ابتدای تولد تا ۱۰ سالگی جواب می‌دهند، اما هر چه سن بچه‌ها بالاتر می‌رود استفاده از روش‌های رفتاری جای خود را به روش‌هایی مانند گفت‌وگو، استفاده منطقی از تفکر کودکان و صحبت کردن منطقی با آنها می‌دهد.
به همین خاطر در کودکان زیر 10 سال استفاده از چنین روش‌هایی می‌تواند به شکل‌دهی رفتار آنها کمک کند. معمولا برای برقراری ارتباط خوب با کودکان از روش‌های تشویقی استفاده می‌کنیم که متاسفانه خیلی از مواقع تشویق برایمان به معنای دادن جایزه مادی چون خانواده‌ها فکر می‌کنند کودکان فقط با گرفتن جایزه‌های مادی بزرگ خوشحال خواهند شد که البته این‌گونه نیست، مگر اینکه خود ما آنها را به این روش عادت دهیم.
در واقع تشویق‌های مختلفی وجود دارند که فقط یک نوع آن می‌تواند دادن هدیه و جایزه مادی باشد. در حالی‌که تاثیر تشویق‌های کلامی و رفتاری کمتر از دادن هدیه و پاداش نیست. ضمن اینکه هنگام تهیه هدیه باید نکات بسیار مهمی را در نظر داشته باشیم. مثلا باید توجه کنیم هدیه دادن پس از مدتی نباید تبدیل به باج دادن شود
تشویق غیرکلامی هم می‌تواند فقط یک نگاه مهربان باشد، نگاهی توام با لبخند که به کودک احساس امنیت و دوست داشته شدن بدهد. گفتن کلماتی مانند: «آفرین، به تو افتخار می‌کنم، می‌دونستم می‌تونی از عهده‌اش بربیایی و...» هم نوعی از تشویق به حساب می‌آیند که باعث تقویت رفتار مثبت و درست کودکان خواهند شد.

تنبیه در تربیت کودکان چه جایگاهی دارد؟
همان‌گونه که باید با تشویق، رفتارهای خوب و پسندیده کودکان را تقویت کرد با تنبیه هم باید رفتارهای بد و اشتباه آنها را کاهش داد. البته نخستین موضوع در مورد تنبیه که بسیار مهم هم هست این است که استفاده از تنبیهات بدنی به هیچ‌وجه جایی در روش‌های تربیتی ندارد و نباید از آن استفاده شود. تنبیه فیزیکی عزت‌نفس و اعتماد به‌نفس کودک را هدف می‌گیرد و اغلب افرادی که در کودکی تجربه تنبیه فیزیکی به‌خصوص در ناحیه سر و صورت را داشته‌‌اند در آینده اعتماد به‌نفس کمتری نسبت به دیگران دارند.

تنبیه چگونه باید انجام شود؟
بهترین کار، محروم کردن یا نادیده گرفتن است. مثلا اگر کودک در سنین لجبازی است و گریه کردن مستمر را شیوه‌ای برای جلب‌توجه شما در نظر گرفته، بهتر است از شیوه تنبیهی محروم کردن و نادیده گرفتن استفاده کنید. به این صورت که اگر هنگام گریه بی‌دلیل و بیش از اندازه، کودک را بغل گرفته‌اید برای لحظاتی او را از آغوش خود محروم کنید. این روش به نوعی باعث کاهش یا خاموش کردن رفتار منفی کودک می‌شود. اما کنار آن هم می‌توانیم از روش‌های دیگری استفاده کنیم مانند محروم کردن کودک از حضور داشتن در جمع. متاسفانه این روش شاید برای بعضی والدین یادآور خاطرات حبس یا زندانی شدن خودشان در کودکی باشد، در صورتی که چنین محرومیتی اصلا به این معنا نیست.

روش محروم کردن به چه صورت موثر خواهد بود؟
گاهی دیده می‌شود وقتی کودک کار اشتباهی انجام می‌دهد خود مادر او را ترک می‌کند و مثلا به اتاق دیگری می‌رود. یعنی محروم کردن به صورت ترک مادر از محیطی که فرزندش در آن است انجام می‌شود، در صورتی که بر عکس؛ این خود کودک است که باید محیط را ترک کند.
مدت زمان ماندن کودک در اتاق هم با توجه به سن او تغییر می‌کند و به ازای هر سال، یک دقیقه به آن اضافه می‌شود. مثلا برای بچه 5 ساله می‌توان 5 دقیقه در نظر گرفت که داخل اتاق بماند. توجه داشته باشیم بهتر است در اتاق هم باز باشد.
در بسیاری مواقع وقتی زمان محروم کردن (time out) کودک تمام می‌شود و مادر به او می‌گوید می‌تواند از اتاق خارج شود کودک از اتاق خارج نمی‌شود؛ چون می‌خواهد مادر را به چالش بکشد، او را در تنگنا قرار دهد و به او نشان دهد کاری که کرده بی‌فایده بوده است. در این هنگام فقط باید به کودک گفته شود که می‌تواند از اتاق خارج شود ولی اگر کودک چنین کاری نکند نباید توجهی به خواسته‌اش داشته باشیم، بنابراین کودک هر زمان دلش خواست می‌تواند از اتاق خارج شود
گاهی هم بچه‌ها می‌خواهند نشان دهند اتفاقا زمانی که مجبور بودند در اتاق بمانند خیلی هم برایشان لذت‌بخش بوده، ضمن اینکه این تنبیه‌ها برایشان مهم نبوده و تاثیری هم نداشته است. توجه داشته باشید با توجه به اینکه تفکر کودکان منطقی نیست نباید با آنها وارد بحث شوید.

چه نوع تنبیهی می‌تواند موثر واقع شود؟
تنبیهی موثر است که کودک متوجه درد و بار عاطفی تنبیه بشود. به همین دلیل وقتی مثلا کودک می‌گوید ماندن در اتاق برایش مهم نبوده حتما متوجه هدف شما شده و در واقع تنبیه برایش موثر بوده است، بنابراین اگر به روش تنبیهی خود اطمینان دارید با این‌گونه برخوردهای کودک به روش خود شک نکنید و حتما در اجرای هدفی که دارید مصمم و مقتدر باشید.
البته روش‌های تربیتی و این‌گونه تنبیه‌ها برای کودکان آسان و خوش‌قلق خیلی زودتر به نتیجه می‌رسد چون او خیلی زود متوجه می‌شود که به خاطر رفتار نادرست، تنبیه و به خاطر رفتار درست پاداش می‌گیرد اما در مورد کودکان بدقلق با چالش‌های سخت‌تری مواجه خواهیم بود. چون امکان دارد روش تربیتی که امروز برایشان جواب می‌دهد فردا بی‌نتیجه باشد. به همین خاطر مادر نیاز دارد تنوع بیشتری در روش‌های تربیتی خود به کار ببرد.

بعد از انجام کار درست یا نادرست چقدر زمان برای اجرای تشویق یا تنبیه لازم است؟
همزمانی تنبیه یا تشویق با عملی که باعث آن شده بسیار مهم است. یعنی تنبیه و تشویق باید بلافاصله بعد از انجام کار اشتباه یا درست اعمال شود. مثلا اگر فرزندتان کار خوبی انجام داد و شما ۳ روز بعد او را تشویق کنید، این روش تاثیر کمتری خواهد داشت تا اینکه تشویق شما در کمترین فاصله زمانی با کار درست او باشد.
از طرفی هم اگر قرار باشد مدام فرزندتان را تهدید کنید که چون کار بدی کرده به زودی تنبیه‌اش خواهید کرد فایده‌ای نخواهد داشت چون تهدید کردن برخلاف آنچه والدین فکر می‌کنند تاثیری ندارد؛ خصوصا تنبیه‌های غیرعملی چون در این صورت بچه‌ها متوجه بی‌اثر بودن، غیرعملی بودن و پوچ بودن آنها خواهند شد.

روش‌های دیگر تنبیه کدامند؟
محروم کردن کودک از علایقش هم روش تنبیهی مناسب و موثری است. مثلا با توجه به شدت رفتار اشتباهی که کودکان مرتکب شده‌اند می‌توان آنها را از انجام بازی مورد علاقه، استفاده از اینترنت، رایانه و... محروم کرد. معمولا چند ساعت محروم کردن کودک از علایقش کافی است. در صورتی که گاهی تنبیه‌های در نظر گرفته‌شده والدین با شدت رفتار نامطلوب آنها همخوانی ندارد، بنابراین توجه به تناسب شدت تنبیه‌های در نظر گرفته‌شده توسط والدین با رفتار نامطلوب بسیار مهم است. اغلب والدین مستبد از تنبیه‌های متعددی برای یک کار اشتباه استفاده می‌کنند و به همین دلیل نه‌تنها به نتیجه نمی‌رسند، بلکه برعکس باعث بروز خشم و کینه در فرزندانشان هم می‌شوند. توجه داشته باشید شاید در روش محروم کردن، کودک مثلا پس از دو ساعت محروم شدن از بازی با وسیله مورد علاقه‌اش، دیگر آن را نخواهد، پرتش کند و با ناسازگاری به گونه‌ای با شما مخالفت کند. در این هنگام هم والدین باید قاطعانه و بدون توجه به مخالفت‌های فرزندشان مغلوب او نشوند. ضمن اینکه بلافاصله بعد از تنبیه هم رفتارتان را تغییر ندهید تا کودک قاطعیت شما را جدی بگیرد.

نادیده گرفتن، چه جایگاهی در روش تنبیهی دارد؟
لازم به ذکر است که هر رفتاری را نمی‌توان نادیده گرفت. مثلا وقتی کودک پرخاشگری می‌کند به هیچ وجه نادیده گرفتن موثر نخواهد بود. در این هنگام دست کودک باید گرفته و به او این پیغام داده شود که «باید بتوانی خودت را کنترل کنی و آرام باشی. بعد از آن هم که دستت را رها کردم دیگر پرخاشگری نمی‌کنی و به رفتار اشتباه خودت ادامه نمی‌دهی». در نظر داشته باشیم روش تربیتی ما حتما باید به گونه‌ای باشد که هم شامل تنبیه شود و هم تشویق. برای تشویق هم روش‌های مختلفی وجود دارد که باید متناسب با کاری باشد که کودک انجام داده. مثلا استفاده از استیکر یا برچسب‌های کارتونی می‌تواند مفید باشد. البته می‌توان با زیاد شدن تعداد استیکرها هم دوباره پاداش بزرگ‌تری برای کودک در نظر گرفت. به این ترتیب کودکان وقتی چند روز صبر می‌کنند تا تعداد برچسب‌ها یا استیکرهایشان به حد مورد نظر برسد می‌توانند متوجه معنی صبر و تحمل هم بشوند. والدین باید بدانند بالا بودن ارزش مادی جایزه اصلا به معنای موثر بودن آن نیست. درواقع بهتر است بچه‌ها بدانند منبع مالی والدین‌شان محدود است و قرار نیست که همیشه بخش بزرگی از بودجه خانواده صرف خرید جایزه‌های متعدد و گران برای فرزندان‌شان شود.