شعر برای کودکان، آنچه لازم است

شرق: همانطور که شعر کودک در دسته بندی هایی مثل شعر آموزشی، شعر تربیتی، مجموعه شعرهای داستانی شخصیت محور و تک شعرهای موضوعی تقسیم بندی می شود، تصویرسازی این شعرها نیز به تبعیت از نوع آن شعر خصوصیت و مشخصات خاص خود را دارند و تابع قواعد بصری خاص خود هستند.

در شعرهای آموزشی، مثل شعر هایی که الفبا، اعداد یا رنگ ها را آموزش می دهند یا شعرهایی که درباره حیوانات، اشیا، غذا ها یا آدم ها هستند، بیان تصویری مفاهیم مورد نظر شعر و کمک به القای آن مفاهیم با ترفندهای تصویری مورد نظر است. در اینگونه شعر ها و گونه های مشابه مثل شعرهای تربیتی که شعرهایی هستند که رفتار ها را به کودک آموزش می دهند، بیان ریتمیک یک مفهوم، تنها ابزاری برای ارتباط بهتر کودک با آن است، بنابراین تصویرسازی این دسته اشعار نیز کاملاً هدفمند و جهت دار است و هنر تصویرگر در جایی نمود پیدا می کند که به بهترین و شیرین ترین شیوه آن مفهوم را بیان کند و از توانمندی خود جهت ایجاد جذابیت های بصری به شکلی که کودک از آن لذت ببرد و درس ببیند، استفاده ببرد. تصویرسازی این دسته اشعار باید از روشنی و گویایی خوبی برخوردار باشد و کودک از در کنار هم قرار گرفتن متن و تصویر به برداشتی واحد برسد. این بدان معنا نیست که تصویرگر نمی تواند از ایده ها و بازی های ذهنی خود استفاده کند، اتفاقاً در این دسته کتاب ها نمونه های فوق العاده زیبایی دیده می شود که نشان از درک درست تصویرگر از مفهوم مورد نظر شعر، مخاطب و همچنین شخص خود دارد. گاهی برای به تصویر کشیدن شعرهایی که حساسیت های آموزشی دارند رجوع به دوران کودکی و بازسازی سلایق کودکانه در ذهنی بزرگسال، کمک کننده خواهد بود.

ابزار دیگری که این دسته کتاب ها را کاربردی تر و جذاب تر می کند علاوه بر ریتم شعر و تصویر، گرافیک کتاب و استفاده از برش ها و تا های مختلف و وجود بازی های تکنیکی در چاپ است و هر چند که صفحه آرایی در همه کتاب ها بسیار مهم و تعیین کننده است اما در این کتاب ها نقشی خاص و کلیدی دارد و چون اصولاً شعر ها در این کتاب ها حجم کمی دارند این امکان را به طراح گرافیک می دهند تا در چید مان تصاویر در کنار متن از بهترین شیوه ها استفاده کند. مجموعه شعر های شخصیت محور نیز که در سال های اخیر به وفور و توسط ناشران مختلف حوزه کودک و نوجوان چاپ شده اند و از استقبال عمومی خوبی نیز برخوردار بوده اند آن دسته از شعر هایی هستند که اغلب به روایت داستان ها و ماجراهایی از یک شخصیت که اغلب کودک است می پردازند، این شخصیت غالباً در اولین شعر کتاب به مخاطب معرفی می شود و بقیه کتاب به بیان گوشه هایی از ماجراهای آن شخصیت و بیان خصوصیات جزیی تر او می پردازد. نقش شعر در این کتاب ها تنها آهنگین کردن و جذاب کردن روایت است و هیچ کارکرد دیگری ندارد. به این ترتیب است که تصویرگر نیز پس از طراحی یک شخصیت واحد در این مجموعه ها به اجرای تصویری ماجراهای آن شخصیت با رویکردی داستانی و متعهد به متن می پردازد.متاسفانه این دسته از کتاب ها با وجود استقبال خوب از طرف مردم، به علت حجم زیاد و سریالی مطالبشان تصویرگر را دچار نوعی تکرار می کند که خوشایند نیست مثلاً خیلی طبیعی است که در بیست شعر متوالی یک شخصیت تکرار شود اما اگر در هر صفحه ای که ورق می خورد بیست بار تصویر یک شخصیت دیده شود بدیهی است که بار تصویرسازی آن کتاب سبک شده و کارکردی صرفاً تزیینی پیدا خواهد کرد.

در اینجاست که تصاویر الزام پیدا می کنند تا با نگاهی سینمایی تصویر شوند. پلان بندی های متنوع، زوایای دید مختلف، نماهای باز و بسته و برش های هوشمندانه در ترکیبی بدیع می توانند یک شخصیت را در هر صفحه در ابعادی تازه و تصاویری خلاق به نمایش بگذارند.

اما آنچه به عنوان تصویرگری شعر در معنای واقعی اش نمود پیدا می کند، تصویرگری تک شعر های موضوعی است که برآمده از حس ناب و لحظه ای شاعر است و تخیل و نگاه شاعرانه بر روایت و داستان گویی و هر چیز دیگری غلبه دارد. اغلب تصویرگران مایلند در این حوزه نیز تصویرگری را تجربه کنند چون علاوه بر اینکه می توانند در اینگونه سفارش ها آزادانه و فرامتنی عمل کنند در روبه رویی با شعر درگیر زایش ها و آفرینش های تازه و پیش بینی نشده ای می شوند که در کارهای بعدی شان بسیار موثر و بسیار مثبت عمل خواهد کرد.در نگاه کلی چیزی که تصویرسازی شعر را از داستان و دیگر متن های کودکانه جدا می کند، فضاسازی شاعرانه است و این عاملی است تا بشود حدس زد که یک تصویر می تواند مربوط به یک شعر باشد یا نه. ترکیب بندی سیال و روان، رنگ های رقیق و مرموز و عناصر پویا می توانند تصویری را شاعرانه کنند و برعکس آن ترکیب بندی ایستا و منطقی و رنگ های جرمی با وضوح بالا اغلب مناسب کتب آموزشی و تربیتی هستند.در یک مجموعه شعر با اینکه هر شعر مستقل از شعر بعد سروده شده است و از لحاظ حسی مجزا و منحصر به فرد است، اما تصویرگر باید توان این را داشته باشد تا روحی مشترک و یکدست را در کل تصاویر جاری کند به طوری که کتاب در مجموع تبدیل به یک اثر واحد شود و این امر از طریق ترکیب بندی و تکنیک و فضاسازی و رنگ و دیگر ترفند های خاص یک تصویرگر میسر می شود.نکته بسیار مهم در تصویرگری شعر محدود نکردن مخاطب و تحمیل نکردن تصویر به اوست، به شکلی که مخاطب بتواند ذهنیت خود را نیز پس از خواندن شعر در برداشت خود به بازی بگیرد و تصویر آنقدر توضیح دهنده نباشد که کودک محدود به تصویری شود که تصویرگر از شعر دارد و کارکرد تخیل پروانه شعر با تصویر تحمیل شونده زائل نشود.در شعرهای طنز یا شعر های فولکلوری که برای کودکان چاپ می شود، می توان این قاعده را نادیده گرفت و به روایتگری داستانی از شعر پرداخت، چرا که این دسته از شعر ها خود از فضای شاعرانه تا فضای داستانی مسیری را پیموده اند که تصویرگر را ناگزیر به استفاده از عناصر بصری گویا و داستانی می کنند. در یکی دو سال اخیر که نوع دیگری از شعر یعنی شعر سپید نیز به حیطه شعر کودک راه پیدا کرده است و شعر کودک می رود تا تجربه های تازه ای را در اختیار مخاطبانش قرار دهد لازم است تا تصویرگری شعر نیز از تعاریف خود فراتر رفته و مرز های تازه ای پیدا کند.

منبع