تربیت صحیح کودک، تنبیه بهتر است یا تشویق؟

جام جم آنلاین: تمام ما در دوران کودکی خاطرات بسیاری از تنبیه و تشویق داریم. از زندانی شدن در زیرزمین تاریک تا نگاه‌های سرزنش بار، از پارک و بستنی و دوچرخه تا نگاه‌های محبت‌آمیز و لبخندهای مهربان، اما خوب است بدانیم که تشویق و تنبیه در تربیت کودکان چقدر تاثیر دارد و چگونه می‌توانیم از این دو شیوه تربیتی در جهت شکل‌دهی شخصیت و جهت‌دهی رفتار کودکانمان استفاده کنیم .

از وقتی پا به این دنیا می‌گذاریم با تنبیه و تشویق‌های زیادی روبه‌رو می‌شویم اطرافیان ما به طور خودآگاه و ناخودآگاه به رفتار‌های ما پاسخ مثبت یا منفی می‌دهند .

تشویق یا تقویت رفتار

تشویق یا تقویت رفتار، هر واکنش مثبتی از طرف محیط در پاسخ به رفتار کودک است. وقتی کودک شما کاری انجام می‌دهد که شما لبخند می‌زنید، در واقع رفتارش تقویت می‌شود. وقتی کودک یاد می‌گیرد که لبخند بزند برای این نیست که معنی خندیدن را فهمیده، به این علت است که وقتی او می‌خندد پاسخ مثبتی از شما دریافت می‌کند و مورد توجه واقع می‌شود. در واقع هر وقت که رفتاری از کودک را با پاسخی مثبت تقویت کنید، احتمال این‌که رفتار کودک تکرار شود افزایش می‌یابد. حال به کودکانی که سنشان بیشتر است دقت کنید، فرض کنید می‌خواهید لباس پوشیدن را به کودکی ۳ ساله آموزش دهید، شما نمی‌توانید صبر کنید تا کودک لباس پوشیدن را به طور اتفاقی یاد بگیرد و بعد این رفتار را تقویت کنید، بلکه باید این رفتار پیچیده را به بخش‌های ساده‌تر تقسیم کنید و بعد، از تقویت‌های پیاپی استفاده کنید، مثلا ابتدا همین که کودک به سمت لباس‌ها رفت و خواست که خودش لباس بپوشد، حتی اگر نتوانست این کار را انجام دهد، شما با کلمات تحسین‌آمیز او را تقویت کنید. در مرحله بعدی مثلا به او دست کردن در آستین را یاد بدهید و رفتارش را تشویق کنید و به همین ترتیب به او لباس پوشیدن را بیاموزید .
هر چه کودک بزرگتر می‌شود تقویت‌ها هم متفاوت می‌شوند. تقویت باید برای کودک خاصیت تقویت‌کنندگی داشته باشد یعنی چیزی که به عنوان تقویت‌کننده انتخاب می‌کنید باید برای کودک خوشایند باشد، پس علایق کودک خود را بشناسید. به خاطر داشته باشید که نباید اجازه دهید توقع تشویق در کودکان افزایش یابد، به این معنی که تقویت تاثیر خود را از دست بدهد.گاهی یک لبخند تاثیر تقویتی بیشتری از یک هدیه بزرگ دارد. تقویت باید اثر معنوی خود را حفظ کند پس با مادی کردن آن باعث نشوید که اثر معنوی آن کاهش یابد. وقتی رفتار به شکلی که خواستید در آمد کم‌کم تقویت را حذف کنید. نگذارید که وابستگی بسیاری به تقویت ایجاد شود شما برای تثبیت رفتار خوب از تقویت استفاده می‌کنید، پس بعد از تثبیت رفتار آرام‌آرام تقویت را حذف کنید و اگر دیدید که رفتار در حال ضعیف شدن است دوباره و بتدریج رفتار را تقویت کنید. کودک خود را به هدیه‌های بزرگ و گرانقیمت عادت ندهید. در جامعه امروزی کودکان یاد گرفته‌اند که هر چه همسن و سالانشان دارند بخواهند و متاسفانه والدین نیز جدا از این‌که کودکشان به آنچه می‌خواهد احتیاج دارد یا خیر آن را تهیه می‌کنند و این باعث می‌شود که تقویت‌ها تاثیر خود را از دست بدهند .

وقتی شما هدیه‌ای گرانقیمت و بزرگ برای کودکتان فراهم می‌کنید فقط به خاطر این‌که کودکتان آن را می‌خواسته، دیگر نباید از یک لبخند یا شکلات انتظار خاصیت تقویت رفتار داشته باشید. شما باید به کودکتان بیاموزید که هیچ چیز در این دنیا بدون تلاش به دست نمی‌آید، اما با این کار خود او را پر توقع از همه بار می‌آورید و وقتی کودک پا به دنیای واقعی و اجتماع بگذارد و ببیند که جامعه نمی‌تواند خواسته‌هایش را مانند شما بر آورده سازد، دچار سرخوردگی می‌شود .

به خاطر داشته باشید که رفتار‌های مثبت کودک خود را حتما تقویت کنید و از آن مهم‌تر به یاد داشته باشید که رفتار‌های منفی را تقویت نکنید. حتما بارها دیده‌اید که وقتی کودکی از لحن به اصطلاح کوچه بازاری در صحبت کردنش استفاده می‌کند، همه می‌خندند و وقتی پدر و مادر به خود می‌آیند می‌بینند که کودکشان بدون ملاحظه از اصطلاحات زشت در گفتار خود استفاده می‌کند، غافل از این‌که خودشان به طور ناخودآگاه با خندیدن این رفتار را تقویت کرده‌اند .

کودک، تنها به پاسخی که شما به او می‌دهید دقت می‌کند و در بسیاری از موارد نمی‌تواند معنی گفتار یا رفتار خود را به صورت کامل درک کند، پس به پاسخ‌های خود به رفتار کودک دقت کنید . با کودک خود صحبت کنید و معنی رفتارش را تا جایی که در حد فهم و سن او باشد، برایش توضیح دهید. دلیل مخالفت خود را با آن رفتار خاص به طور ساده و قابل فهم برای او توضیح دهید و حتما به او بفهمانید که رفتار هر کس برای خود اوست و با رفتار بدش تنها به خودش لطمه می‌زند نه به کس دیگری. گاهی لازم نیست که تقویت حتما دادن هدیه یا پاداش باشد، گاهی حذف یک شرایط نامطلوب هم می‌تواند تقویت حساب شود. مثلا اگر وسیله بازی کودکتان خراب شده، درست کردن آن هم می‌تواند به عنوان تقویت رفتار باشد .

اگر با کودک خود قرار می‌گذارید که در قبال کاری پاداشی به او بدهید، هرگز از قرار خود سرپیچی نکنید و حتما در ازای عمل کودکتان به او پاداش دهید؛ چرا که اگر قرارتان برای شما اهمیتی نداشته باشد برای کودکتان هم بی‌اهمیت می‌شود. در عهد و پیمان‌هایتان با کودکان پایبند باشید و حتما به قول خود عمل کنید، بگذارید تقویت همیشه مثل یک وسیله کار آمد در تربیت کودکتان برایتان تاثیرگذار بماند .

تنبیه و تاثیر ضعیف آن بر رفتار

تنبیه، دادن یک پاسخ منفی بر رفتار است. هر محرک آزارنده‌ای که پیامد رفتاری باشد تنبیه است. گاهی حذف یک محرک خوشایند هم می‌تواند تنبیه باشد. مثل این‌که به کودکتان اجازه این‌که برنامه تلویزیونی مورد علاقه‌اش را ببیند، ندهید .

اکثر والدین فکر می‌کنند که تنبیه اثر بازدارنده بسیاری بر رفتار دارد؛ اما باید گفت که تاثیر تقویت و تشویق در مقایسه با تنبیه بسیار بیشتر است. تنبیه تنها کاری که می‌کند این است که رفتار را متوقف می‌سازد . ایراد تنبیه این است که پس از توقف رفتار هیچ جایگزینی برای آن رفتار ارائه نمی‌دهد و در واقع کودک الگوی رفتاری ندارد تا به جای آن رفتاری که تنبیه را دربرداشته قرار دهد .

در مواردی تنبیه برای این‌که کودک بداند که واقعا رفتار نادرستی کرده بد نیست. مثلا اگر کودکی هنگام بازی، بچه‌های دیگر را می‌زند یا هل می‌دهد، محروم کردن او از بازی تنبیه مناسبی است، اما باید به خاطر داشته باشید که حتما باید با کودک صحبت کنید، دلیل تنبیه شدنش را به او بگویید، اصلا تسلیم گریه و زاری و جیغ و داد او نشوید، به هیچ وجه کودکتان را کتک نزنید، از او قول بگیرید که دیگر بچه‌ها را نزند و از همه مهم‌تر هر گاه در بازی بچه‌ها را نزد رفتارش را تقویت کنید و او را تشویق کنید، به تشویق خود تا تحکیم رفتار ادامه دهید، اما زیاده روی نکنید .

در بسیاری از موارد تنبیه اثر مثبت ندارد بلکه تنها باعث ترس از والدین می‌شود به این معنی که کودک یاد می‌گیرد که تنها این رفتار را در حضور پدر و مادرش انجام ندهد. بهترین کار درقبال خیلی از رفتار‌هایی که خطر جانی و مالی ندارد مثل حرف زشت زدن بهترین کار این است که حرف کودک را نشنیده بگیرید و هر گاه که از این کلمات استفاده نکرد او را تشویق کنید در قبال رفتار‌های نا خوشایند عکس‌العمل خنثی بهترین عکس‌العمل است؛ چرا که آن رفتار هیچ گاه به درد کودک نمی‌خورد. به یاد داشته باشید که ممکن است کودک شما گاهی بخواهد با شما لجبازی کند و آنگاه به سرعت به دنبال رفتار‌هایی می‌رود که شما را عصبانی می‌کند، اما وقتی کودک شما تنها با تقویت و پاسخ خنثی روبه‌رو شود دیگر رفتاری را نمی‌آموزد که با آن شما را عصبانی و پاسخ منفی را در شما بر انگیخته کند. پس پاسخ دادن خنثی و به نوعی پاسخ ندادن به رفتار‌های نامطلوب را یاد بگیرید و حواستان باشد که رفتار‌های نامطلوب را تقویت نکنید در این صورت احتمال این‌که رفتاری که ناخوشایند شماست از کودکتان سر بزند خیلی کم می‌شود .

تنبیه همیشه باید بلافاصله بعد از انجام رفتار نامطلوب اعمال شود تاخیر در تنبیه باعث کاهش تاثیر آن می‌شود؛ چرا که تنبیه بعد از عمل نادرست کودک باعث می‌شود انجام دوباره آن عمل او را یاد تنبیه بیندازد و به نوعی تنبیه با آن رفتار تداعی می‌شود و این تاثیر‌گذاری تنبیه را افزایش می‌دهد. مثلا بارها از مادران شنیده‌ایم که کودک را از پدر می‌ترسانند و می‌گویند پدرت که آمد تنبیهت می‌کند، این نوع تنبیه یا بهتر بگوییم تهدید، هیچ تاثیری ندارد و کودک در دلش به شما می‌خندد و حتی اگر تنبیه هم شود دیگر یادش نمی‌آید که برای کدام رفتار دارد تنبیه می‌شود و این از تاثیر مثبت تنبیه می‌کاهد .

بیشتر ما از تنبیه، کتک زدن یا محرومیت‌های مادی را می‌شناسیم در صورتی که یکی از بزرگ‌ترین و تاثیرگذارترین تنبیه‌ها عدم توجه و به نوعی بی‌محلی به کودک است؛ چرا که کودکان همیشه از کانون توجه قرار داشتن لذت می‌برند و به نوعی به این توجه به صورت شرط بقایشان می‌اندیشند. فرض کنید در یک مهمانی، کودک شما حرفی می‌زند که باب میل شما نیست، بهترین کار این است که شما با بی‌اهمیتی تمام، حرفتان را ادامه دهید و اصلا او را مخاطب قرار ندهید، بعد از چند دقیقه کودک به تب و تاب می‌افتد و پی دلیل می‌گردد، آن وقت به صورت خصوصی و ملایم به او بگویید که حرف نابجایی زده است و شما را ناراحت کرده است .

به یاد داشته باشید تنبیه‌های سخت بدنی یا روحی مثل زندانی کردن کودک مخصوصا در جاهایی که او می‌ترسد، تاثیر بسیار بدی در روحیه و رفتار آن کودک خواهد داشت و این نوع تنبیه‌ها باعث افزایش مشکلات رفتاری کودکتان خواهد شد. بعضی از پدر و مادرها قصدشان از تنبیه شکل‌دهی رفتار کودکشان نیست، بلکه می‌خواهند عصبانیت خود را تخلیه کنند، اینها هیچ وقت در تربیت کودکانشان موفق نخواهند بود. تنبیه نباید به هیچ وجه به روابط والد ‌ کودک لطمه بزند چرا که این روابط اگر گرم و صمیمی و دوستانه باشد، تاثیرش هزار برابر تنبیه می‌باشد پس هیچ‌گاه در برابر شیطنت‌های کودکانه فرزندتان کنترل خود را از دست ندهید و به روابط خود لطمه نزنید. منطقی باشید، فریاد نکشید، کتک نزنید .