تورم اندام ها را پس از زایمان جدی بگیرید

مراقبت های پس از زایمان طی ۳ مرحله انجام می شود که مرحله اول در روزهای اول تا سوم، مرحله دوم در روزهای دهم تا پانزدهم و مرحله سوم در روزهای چهل و دوم تا شصتم پس از زایمان است.
البته برای مادری که در بیمارستان زایمان می کند، مراقبت پس از زایمان در بیمارستان را می توان مراقبت مرحله اول پس از زایمان محسوب کرد اما بقیه مراقبت ها باید از بدو ورود به خانه انجام شود تا دوران پس از زایمان بدون بروز هیچ مشکلی طی شود.
در گفتگو با دکتر آزیتا صفارزاده، جراح و متخصص بیماری های زنان و زایمان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره همین مراقبت ها به گفتگو نشسته ایم.

مراقبت های ضروری پس از زایمان شامل چه مراقبت هایی است؟
مراقبت های ضروری و اولیه برای مادر، شامل مراقبت های نوک پستان، رابطه زناشویی بعد از زایمان ، تغذیه، یبوست، دردهای پس از زایمان، ورزش برای برگشت عضلات به حالت اولیه و تنظیم خانواده است.

درباره تغذیه بعد از زایمان توضیح مختصری می دهید؟
بله؛ رژیم غذایی مادران شیرده بعد از زایمان در مقایسه با زمان بارداری باید کالری و پروتئین بیشتری داشته باشد زیرا باید پروتئین، کلسیم و سایر موادی که مادر در اثر شیردهی از دست می دهد، تامین شود.
برای جلوگیری از کم خونی و کمبود ویتامین ها نیز مصرف روزانه یک عدد قرص آهن و یک عدد قرص مولتی ویتامین تا ۳ماه پس از زایمان برای مادر ضروری است. در عین حال بهتر است در زمان شیردهی از مصرف غذاهای نفاخ و حساسیت زا مانند گوجه فرنگی، پیاز، کلم، شکلات و ادویه خودداری شود.

مشکلات گوارشی هم در این دوران بروز می کند؟
اغلب خانم ها در روزهای اول بعد از زایمان دچار یبوست می شوند که به محض شروع فعالیت بدنی روزانه این حالت از بین می رود. نباید فراموش کرد که رژیم غذایی مناسب و مصرف مواد غذایی دارای فیبر مانند سبزیجات و میوه به رفع یبوست کمک می کند.

چرا گاهی اوقات این تورم بعد از زایمان از بین نمی رود؟
خونی که به جفت می رسد و و مسئول تغذیه جنین است، تقریبا ۲ لیتر حجم دارد که موجب ادم یا تورم اندام ها در دوران بارداری می شود. به طور کلی حدود ۵۰۰ سی سی تا یک لیتر این خون بسته به نوع زایمان (در زایمان با روش سزارین خون بیشتری دفع می شود) از بدن مادر خارج می شود، اما نزدیک به یک لیتر آن در بدن باقی می ماند و طی ۱۰ تا ۱۵ روز بعد از زایمان از طریق خون ریزی و لکه بینی از بدن خارج می شود و کم کم ادم نیز کاهش می یابد و جای هیچ گونه نگرانی نیست.
اما اگر این تورم ها بیشتر از زمان گفته شده طول کشید، ما هم زمان فشار خون مادر و میزان پروتئین ادرار او را اندازه گیری می کنیم تا مطمئن شویم تورم اندام ها و افزایش فشار خون و پروتئین دفع شده در ادرار نشانه ای از مسمومیت حاملگی (پره اکلامپسی و اکلامپسی ) نباشد.

بروز این مسمومیت ها خطرناک است؟
در پره اکلامپسی خفیف معمولا افزایش قابل ملاحظه فشار خون هرچند در محدوده طبیعی ، پف کردن صورت ، دست ها و پاها و وجود پروتئین در ادرار را شاهدیم اما پره اکلامپسی شدید با افزایش مداوم فشار خون، تورم و پف کردگی مداوم، تاری دید، سردرد و درد شکم بروز می کند.
از طرفی در کلامپسی علاوه بر بدتر شدن علایم گفته شده، تشنج و اغما رخ می دهد که بسیار خطرناک است. بنابراین به خانم ها توصیه می شود تورم اندام ها را در دوران پس از زایمان جدی بگیرند و اگر ادم تا دو هفته بعد زایمان از بین نرفت، حتما به پزشک معالج خود مراجعه کنند.
شیر دادن به نوزاد چگونه باید باشد؟ به هر حال، این یکی از اولین دغدغه های پس از زایمان است.
تغذیه نوزاد با شیر مادر بسیار با اهمیت است زیرا شیر مادر علاوه بر مزایای زیادی که دارد، احتیاجات تغذیه ای نوزاد را در ۴ تا ۶ ماه اول زندگی برطرف می کند. مادر شیرده باید نوک پستان ها را کاملا تمیز نگه دارد و بدون استفاده از مواد شیمیایی و آرایشی و فقط با چند قطره از شیر خود، همیشه آن را چرب و از زخم شدن آن جلوگیری کند.
البته باید تاکید کنم که با وجود بروز درد بعد از زایمان هم نباید شیر دادن به نوزاد را قطع کرد یا کاهش داد زیرا بسیاری از مادران به دلیل بروز این دردها به صورت کمکی از شیر خشک استفاده می کنند و ذایقه نوزاد را تغییر می دهند و جالب اینکه این سوال برای شان پیش می آید که چرا نوزادم دیگر شیر من را نمی خورد!

شاید به دلیل اینکه بعضی ها با شیردهی احساس درد می کنند.
این درد به علت انقباض رحم برای خروج لخته های خون باقیمانده است. گاهی در روزهای اول پس از زایمان، دردهایی شبیه به درد قاعدگی وجود دارد که به پس درد موسوم است. این درد با شیردهی بیشتر می شود که علت آن وجود هورمونی است که در شیردهی ترشح شده و باعث انقباض رحم می شود.
این دردها خیلی زود برطرف می شود و مانعی برای شیر ندادن به نوزاد نیست اما اگر شدید، مداوم و همراه با تب یا خو ن ریزی باشد، باید فورا به پزشک مراجعه شود.

برای رهایی از این اضافه وزن باید چه اقداماتی انجام دهند؟
متاسفانه بسیاری از خانم به ویژه خانم های ایرانی در دوران بارداری به علت تغذیه نامناسب و عدم تحرک کافی دچار اضافه وزن غیر طبیعی می شوند و هنگام زایمان به عنوان نمونه از ۲۰ کیلو اضافه وزن فقط ۶ کیلوی آن را از دست می دهند و یک اندام نامناسب و بدتر از آن یک شکم بزرگ و شل و آویزان برایشان باقی می ماند.
مهم ترین توصیه ما این است که خانم ها بر اساس صلاحدید پزشک شان (زایمان طبیعی و سزارین با هم متفاوت است) بعد از زایمان و در تمام روز از شکم بند استفاده کنند و تنها زمان خواب، آن را از شکم باز کنند. البته شیر دادن به نوزاد (عدم استفاده از شیر خشک حتی به ندرت) نیز تا حد زیادی در کاهش وزن مادر موثر است.

بستن شکم بند تا چه زمانی باید ادامه پیدا کند؟
تا زمانی که وزن شان فقط ۳ کیلوگرم بیشتر از زمان قبل از بارداری شان باشد اما اگر در بستن شکم بند تنبلی کنند (به ویژه افرادی که سزارین شده اند) قطعا شکم شان بزرگ و شل و آویزان باقی خواهد ماند.
در عین حال برای برگشت سریع تر ماهیچه های شکم و سایر قسمت ها به حالت اولیه، انجام حرکات ویژه ورزشی با نظر پزشک ورزشی ۶ تا ۸ هفته بعد از زایمان طبیعی و ۳ تا ۴ ماه بعد از سزارین، توصیه می شود.

برای تنظیم خانواده بعد از زایمان چه باید کرد؟
زمان شروع استفاده از روش جلوگیری از بارداری برای مادران شیرده و غیرشیرده، متفاوت است. مادرانی که فقط با شیر خود، نوزادشان را تغذیه می کنند، ۴۰ روز پس از زایمان (چون تا ۴۰ روز احتمال بارداری کمتر است) و مادرانی که اصلا شیر خود را به نوزاد نمی دهند یا از شیر کمکی استفاده می کنند، ۲۰ روز پس از زایمان می توانند استفاده از روش پیشگیری را آغاز کنند.

مهم‌ترین مطالب در این‌باره:
به خاطر وارد شدن یک فرد جدید به جمع خانوادهتان و شادی به وجود آمده در خانه، به شما پدر و مادر جدید تبریک میگوییم! حالا دیگر، قطعا زندگی به نظرتان فوقالعاده است، این طور نیست؟
میدانیم که به عنوان یک پدر و مادر جدید، شما از ماه پیش، وجود فرزندتان را به وضوح در زندگی خود احساس می کردید. به دنیا آمدن بچه کوچک، بهترین اتفاقی است که در تمام عمر برای هر پدر و مادری افتاده است، و حالا شما از حس پدر و مادری کامل، بهره مند هستید.
در روزهای اولیه، مادری که تازه زایمان کرده است، از احساس وجود فرزندتان، لذتی وصف ناپذیر میبرید، اما میلیونها مسائل دیگر است که بعد از زایمان طبیعی، ناراحتی و نگرانی بیموردی را در شما ایجاد خواهند کرد. یکی از این مسائل تورم بدن مادر پس از اتمام روند زایمان است.

تورم بعد از زایمان چیست؟
بسیاری از زنان پس از اتمام روند زایمان طبیعی و عمل سزارین، و به دلیل مسائل مرتبط با بارداری، دچار تورم در بدن خود میشوند. اما آگاه باشید که امکان دارد تورم بعد از زایمان تجربه شیرین مادر شدن و رابطه او با نوزادش را پس از تولد نوزاد دچار نقص کند، چون این زمان بهترین دوره برای پیوند مادر با نوزاد خود محسوب میشود. اما یک مادر چگونه میتواند با نگرانی به وجود آمده در بدن متورم خود، بر روی سلامتی نوزادش و ارتباط با او تمرکز کند؟
بدن هر مادری در دوران بارداری، مایعات و خون زیادی برای ذخیره کردن، تولید میکند، که این میزان 50٪ بیشتر از مقدار خون تولید شده در بدن هر فرد میباشد. این مایعات و خون اضافه، برای تغذیه و محافظت از مادر و جنین، در طول دوران بارداری ضروری است، اما در حالت معمول، همه این خون های اضافی، هنگام زایمان، بدن مادر را ترک خواهند کرد.
ترکیبی از این خون اضافی، با احتباس مایعات و تغییرات هورمونی به وجود آمده در طی دوران بارداری، می تواند مچ پاها، و دستهای مادر را بعد از زایمان، متورم نماید، که این ورم کردن بدن مادر به دلیل انباشته شدن خون و مایعات، و دفع نشدن کامل آنها حین زایمان را "تورم بعد از زایمان" می گویند.
اعضای خاصی از بدن مادر مانند ناحیه های برش داده شده در حین زایمان طبیعی و عمل سزارین، و جای برش های اپی زیاتومی، می تواند به اندازه دیگر قسمتهای بدن او دچار این تورم شود و منبع بزرگی برای ناراحتی مادر پس از اتمام روند زایمان باشد.

علل تورم بعد از زایمان
میتوان گفت که تجمع خون زیاد، احتباس آب و تغییرات هورمونی ایجاد شده در دوران بارداری، بعد از زایمان به اوج خود رسیده، و پس از زایمان هم بدن مادر را دچار تورم خواهد کرد. علت افزایش وزن در دوران بارداری در اکثر مادران، احتباس آب در بدن آنها است. این عمل به مادر کمک میکند تا تمام بافت های بدنش برای رشد نوزاد آماده شده، و ناحیه لگن او را برای زایمان طبیعی، امن و بی خطر نماید.
1. شایعترین علت تورم بعد از زایمان در بدن مادران، تغییرات هورمونی است. بدن یک مادر حامله، مقدار زیادی پروژسترون در دوران بارداری خود تولید میکند. این پروژسترون اضافی باعث احتباس آب و سدیم در بدن مادر شده، و منجر به تورم بعد از زایمان خواهد شد.
۲. علت دیگری که در تورم بعد از زایمان یک مادر موثر است، گسترش رحم اوست. رحم مادر باردار با رشد بیشتر خود، جریان خون به بخشهای پایینتر بدن را محدود میکند، که این امر هم میتواند به جمع شدن مایعات، و تورم بعد از زایمان در بدن او منجر شود.
3. همچنین، بهتر است بدانید که زایمان طبیعی، میتواند باعث بروز تورم بعد از زایمان بیشتری در مادر شود. فشار را که مادر به هنگام تولد نوزادش در زایمان طبیعی تحمل میکند، خون اضافی را به سمت دست و پا میفرستد، که موجب تورم بیشتری خواهد شد.
۴. مایعات نیز یکی از علل اصلی دیگر تورم بعد از زایمان در بدن مادران محسوب میشوند. هر دو بخش واژن و دستگاه تناسلی بسیاری از زنان در هنگام زایمان، مایعات IV را دریافت میکنند، که تجمع این مایعات اضافی در بدن مادر هم، باعث تورم موضعی خواهد شد.
اما زیاد نگران نباشید چون تورم بعد از زایمان، به تدریج فروکش کرده، و تمام مایعات اضافی موجود در بدن شما از بین خواهد رفت.

تورم بعد از زایمان بدن مادر چگونه فروکش میکند؟
- اولین چیزی که یک مادر تازه زایمان کرده باید به یاد داشته باشد، این است که استراحت کردن و آرامش کامل او، تورم عمومی را به طور کاملا طبیعی از بین خواهد برد.
- به عنوان یک مادری که تازه زایمان کرده اید، لازم است بدانید که تورم در مناطقی از بدن شما مانند دستها، پاها، صورت و قسمت پایین پشت باید در طول یک هفته بعد از زایمان کاهش یابد.
- چون در طول این دوران، کلیه های شما برای از بین بردن مایعات اضافی بدنتان، بیش از حد فعالیت خواهند کرد. این بدان معنی است که بعد از زایمان، نیاز به دفع ادرار در شما افزایش خواهد یافت.
- یکی دیگر از راههای خروجی برای این مایعات، منافذ بدن مادر است، چون در بیشتر مواقع مایعات اضافی به عنوان عرق از بدن هر فرد خارج می شوند.

عوامل خطرزا در تورم بعد از زایمان
به خاطر داشته باشید که پس از اتمام روند زایمان، تورم بدن، بیشتر یک مزاحم تلقی میشود، و چیز مهمی نیست. در اکثر موارد هم، تورم بعد از زایمان در عرض یک هفته از بین میرود. اما زمانی که تورم بدن شما در طول این یک هفته از بین نرفت، ممکن است مسئله خطرناکتری را نشان دهد. در ادامه این مقاله، تعدادی از عوامل خطرناک را که باید در مورد آنها بیشتر دقت شود، بیان خواهد شد.
1. کاردیومیوپاتی بعد از زایمان (PPCM)
بیماری کاردیومیوپاتی، یکی از بیماریهای نادر قلبی است که به عنوان تهدیدکننده ی قوی برای زندگی هر فردی محسوب میشود. PPCM به طور ناگهانی در فرد به وجود آمده و میتواند بسیار کشنده باشد. یکی از علائم اصلی PPCM، تورم بعد از زایمان است. علائم دیگر این بیماری عبارتند از:
- تپش قلب
- درد در قفسه سینه
- خستگی
- تنگی نفس
- افزایش دفع ادرار در شب
۲. پرهاکلامپسی بعد از زایمان
پره اکلامپسی در دوران بارداری، یکی از شایعترین بیماریها در هر مادری است، اما میتواند بعد از زایمان هم اتفاق بیافتد. بیماری پرهاکلامپسی بعد از زایمان میتواند به محض تولد نوزاد، به صورت اعتصاب بدن مادر بروز کند و یا میتواند چهار تا شش هفته پس از تولد جنین هم ایجاد شود.
علائم پرهاکلامپسی بعد از زایمان عبارتند از:
- تورم در اندامها
- فشار خون بالا
- مشاهده پروتئین اضافی در ادرار
- سردرد شدید
- تغییر در قدرت بینایی
- بروز درد در ناحیه بالای شکم
- تهوع
- کاهش ادرار
3. ترومبوز عمیق وریدی (DVT) بعد از زایمان
DVT یا ترومبوز میتواند سبب مرگ مادر در عرض چند ساعت بعد از زایمان شود. پس، لازم است بدانید که اگر شما به عنوان یک مادر، متوجه بروز علائم زیر در بدن خود شدید، حتما در این باره با دکتر خود مشورت کنید:
- تورم در یک یا هر دو پا
- بروز درد یا حساسیت در یک یا هر دو پا
- به وجود آمدن قرمزی در پوست پاها و آسیب دیدن آنها
- قابل مشاهده شدن رگها
- احساس خستگی زیاد در پاها
مشاهده همه این شرایط در مادر پس از انجام عمل زایمان، جدی بوده و نیاز به معالجه فوری دارد. بنابراین، اگر مادری که تازه زایمان کرده است، متوجه تورم بعد از زایمان در بدن خود شدید، حتما نشانه های دیگر را برای آگاهی از علل تهدیدکننده زندگی خودتان بررسی کنید.

چگونه مادران میتوانند از تورم بعد از زایمان جلوگیری کنند؟
هر چند در مورد هر بیماری، پیشگیری بهتر از درمان است، اما ممکن است تورم بعد از زایمان در مادران به طوری اتفاق بیفتد که نتوان از وقوع آن جلوگیری کرد.
شما به عنوان یک مادر میتوانید با به کار بستن دستورالعمل های بیان شده در ادامه این مقاله، از بروز تورم بعد از زایمان در دستها و پاهای خود و محل های برش داده شده در حین زایمان، جلوگیری کنید. این روش ها عبارتند از:
- داشتن رژیم غذایی متعادل که شامل پروتئین های بدون چربی مانند گوشت، مرغ، تخم مرغ و حبوبات باشد.
- خوردن پنج وعده میوه و سبزیجات در هر روز تا حد زیادی میتواند در درمان تورم بعد از زایمان موثر باشد.
- کاهش مصرف نمک، شکر و چربی در دوران بارداری و بعد از آن، در درمان تورم بعد از زایمان کمک چشمگیری خواهد کرد.
- نوشیدن مقدار زیادی آب به طور روزانه برای هیدراته نگه داشتن بدن و کاهش تورم بدن مادران بعد از زایمان ضروری است.
- برای حفظ عملکرد مناسب کلیه در این دوران، مصرف مواد غذایی مانند کرفس، شاهی آبی، سیب و مرکبات میتواند کمک بزرگی به مادران، بعد از زایمان باشد. به عنوان یک مادر تازه زایمان کرده، به یاد داشته باشید که استفاده از پیاز و سیر هم سبب بهبود گردش خون در بدن هر فردی میشود.
- جانشین کردن غذاهای سالم و مغذی به جای غذاهای بسته بندی شده و یا فرآوری شده در رژیم غذایی زنان باردار نکته بسیار مهمی است. همچنین، مصرف مواد غذایی غنی شده با ویتامین C و E و استفاده نکردن از نمک و مواد افزودنی مانند دوران بارداری، میتواند احتباس مایعات را بعد از زایمان هم در بدن کاهش دهد.
- همچنین، ترک سیگار در مادران باردار هم ممکن است به کاهش تورم بدن او بعد از اتمام روند طبیعی زایمان کمک کند.

هنگام بروز تورم بعد از زایمان، مادر چه زمان باید به دکتر مراجعه کند؟
اگر تورم دست ها و پاهای مادر، به ویژه محل برش در هنگام زایمان، در هفته های اولیه بعد ار زایمان فروکش نکرد، در برخی موارد این تورم در طولانی مدت با سردرد، تاری دید، مشکلات ادراری و درد در پاها همراه خواهد شد، که در چنین شرایطی، مادر تازه زایمان کرده حتما باید به پزشک مراجعه کند.
- اما به خاطر داشته باشید که بروز این علائم ممکن است نشانه ای از وجود فشار خون بالا در مادر زائو باشد.
- اگر این تورم فقط به یک قسمت کوچکی از پا و یا مچ پا محدود شده باشد، میتواند نشانهای از لخته شدن خون در آن قسمت از بدن و یا (ترومبوز عمیق وریدی) باشد.
- شروع چنین شرایطی در مادران بعد از زایمان، نادر ولی جدی است، پس بلافاصله در صورت بروز چنین حالتی، با دکتر معالج خود تماس بگیرید.
اینک مطمئن هستیم که شما به عنوان یک مادر باردار، دلایل تورم بعد از زایمان را به طور کامل درک نمودهاید، و بروز چنین شرایطی در خود شما هم نباید موجب نگرانی و سردرگمی شود. بازگشت بدن مادر بعد از زایمان، به شکل سابق میتواند یک کار زمانبر باشد. سیلویا براون، نویسنده کتاب "بعد از بارداری" می گوید:"یک زن به خوبی میتواند با آگاهی از وضع بدن خود، برای التیام درست آن با استراحت کافی و مراقبت های شدیدی که به آن نیاز دارد، اقدام نماید. "