شب ادراری کودکان، روش های درمان

ماهنامه کودکان و مادران: رایج‎ترین علت ناتوانی کودکان در کنترل ادرار، تأخیر در رشد اندام‌ها و سیستم اعصاب مرکزی آنهاست که موجب کاهش توانائی آنان بر تخلیهٔ مثانه در طول شب می‌شود.

برای بسیاری از کودکان و والدینشان، شب ادراری یا ناتوانی در کنترل ادرار می تواند مسائل و مشکلات روان شناختی جدی و گوناگونی به همراه داشته باشد. عوامل متعددی می تواند موجب این اختلال در کودکان شود، از جمله تأخیر در رشد جسمانی، تغییرات هورمونی، اشکال در بیدار شدن از خواب و... .

براساس یافته های انجمن روانشناسان آمریکا (APA)، شب ادرار به کودکان پنج سال به بالائی گفته می شود که توانائی کنترل ادرارشان را در طول شب (و در مواردی روز) ندارند. میزان شیوع این اختلالات به دلیل تنوع سبب شناسی، تعاریف گوناگون و معیارهای اجتماعی مختلف قدری مشکل است. اما آمارها نشان می دهند که ۲۰ ۱۵ درصد کودکان تا سن ۵ سالگی دچار شب ادراری های موقتی و نامنظمی می شوند. از این میزان هر سال ۱۵ درصد بهبود پیدا می کنند.

این موضوع بدان مفهوم است که ۲ ۱ درصد از کودکان تا ۱۵ سالگی کماکان دچار شب ادراری هستند. برخی از پژوهش ها نشان می دهند که پسرها بیشتر از دخترها دچار این مشکل می شوند، ولی این نکته از سوی تمامی پژوهشگران تأئید نشده است.

براساس تحقیقی که در زمینهٔ شب ادراری کودکان انجام شده است، ۸۰ درصد کودکانی که دچار ناتوانی در کنترل ادرار در طول شب هستند، تقریباً در ۲۰ درصد موارد در طول روز هم خودشان را خیس می کنند. این گروه، در طبقه بندی خاص دیگری قرار می گیرند و به مراقبت ها و درمان های متفاوتی احتیاج دارند.

سبب شناسی شب ادراری کودکان

تاکنون تمامی عواملی که موجب عدم توانائی کودک در کنترل ادرارش می شود، شناخته نشده است. اما یافته های پژوهشگران نشان می دهد که شب ادراری های اولیهٔ کودکان (منظور کودکان زیر ۵ سالی است که هنوز مراحل کنترل ادرار را در طول شب نیاموخته اند)، ناشی از نارسائی و عدم رشد کافی اندام های دفع ادرار، عوامل رشدی، ارثی و هورمونی می باشد که به صورت عدم توانائی در کنترل ادرار بروز می کند؛ و شب ادراری های ثونویه (منظور کودکانی هستند که بعد از سه ماه متوالی خشک خوابیدن، مجدداً دچار عدم کنترل ادرار شده اند)، حاصل ناهنجاری های کلیه، مثانه و مجاری ادراری، عفونت های گوناگون دستگاه ادراری، تنش ها، فشارهای روحی و استرس های ناشی از تغییرات محیطی کودک است. مهمترین عوامل مؤثر در بروز شب ادراری کودکان عبارت است از:

الف) تأخیر در رشد اندام ها

رایج ترین علت ناتوانی کودکان در کنترل ادرار، تأخیر در رشد اندام ها و سیستم اعصاب مرکزی آنهاست که موجب کاهش توانائی آنان بر تخلیهٔ مثانه در طول شب می شود.

زمانی که مثانهٔ کودک پر می شود، اندام های عصبی دفع، طی پیام هائی که به مغز می فرستند، کودک را برای عمل دفع و تخلیهٔ مثانه هوشیار می کنند. این بخش از سیستم عصبی کودکان شب ادرار دچار ضعف و تأخیر در رشد است و پیام های عصبی لازم را به مغز نمی فرستد.

ب) عوامل ژنتیکی (ارثی)

بررسی تاریخچهٔ خانوادگی کودکانِ شب ادرار نشان می دهد که این اختلال در آنها سابقه دارد. پژوهشی که در این زمینه صورت گرفته است. بر این موضوع دلالت دارد که ۷۷ درصد کودکان شب ادرار دارای والدینی بوده اند که آنها نیز در دوران کودکی خود دچار ضعف کنترل مثانه شان بوده اند.

این آمار در مورد کودکانی که یکی از والدین آنها (پدر یا مادر) در دوران کودکی دچار شب ادراری بوده اند، به ۴۴ درصد می رسد و تنها ۱۵ درصد از کودکان شب ادراری، هیچ سابقهٔ خانوادگی از این مشکل نداشته اند. عامل وراثت در شب ادراری های نوع اول کودکان، نقش تعیین کننده ای در این اختلال دارند.

نتیجهٔ تحقیقی که توسط پزشکان دانمارکی بر روی ۱۱ خانواده که فرزندشان دچار شب ادراری نوع اول بوده اند، صورت گرفته است، نشان می دهد، ژن مربوط به ناتوانی کنترل ادرار بر روی کروموزم ۱۳ قرار دارد.

پ) اختلالات خواب

نتایج تحقیقات گوناگونی که در زمینهٔ ناتوانی در کنترل ادرار (در کودکان) صورت گرفته است، نشان می دهد که آنها در مواردی دچار مشکلات خواب می باشند. برطبق این پژوهش ها، بررسی نوارهای مغزی ای (الکتروانسفالوگرافی) که از کودکانِ شب ادرار گرفته شده است معلوم می دارد که یکی از عوامل شب ادراری های اولیهٔ کودکان، نارسائی های امواج مغز و افزایش فعالیت مغز است.

این یافته ها نشان می دهند که کودکان شب ادرار ممکن است خوابی کاملاً طبیعی داشته باشند، ولی برای بیدار شدن دچار مشکل هستند. گروهی از والدینِ کودکانِ شب ادرار گزارش کرده اند که فرزندشان اغلب، شب ها زود می خوابند و هنگامی که مراحل خواب آرام می گذرانند، رختخوابشان خیس می کنند. البته مطالعات جدیدتر نشان می دهد که شب ادراری کودکانی که به طور جدی با این مشکل روبه رو هستند، در مراحل مختلف از خواب آنها رخ می دهد.

ث) عوامل رفتاری و روانشناختی

معمولاً شب ادراری های نوع اول کودکان ناشی از عوامل روانشناختی نمی باشند. گروهی از پژوهشگران زلاندنو طی تحقیقی دریافتند که الگوهای رفتاری کودکان شب ادرار (نوع اول)، کاملاً شبیه الگوهای رفتاری کودکان سالمی است که گاهی (و به ندرت) رختخواب خود را خیس می کنند.

از طرف دیگر، نتایج تحقیقی که در دانمارک صورت گرفته است نشان می دهد که کودکان شب ادرار (نوع اول) دچار ضعف روابط اجتماعی و کاهش عزت نفس هستند. براساس این تحقیق، شب ادراری کودکان ممکن است مشکلات روانشناختی گوناگونی برای این کودکان پدید آورد.

ج) عوامل جسمانی

بعضی از تحقیقاتی که در زمینهٔ علل شب ادراری کودکان صورت گرفته است، نشان می دهد که این کودکان دارای مثانه ای کوچکتر از حد معمول هستند. زمانی که والدین گزارشی از گنجایش کم مثانهٔ کودک شب ادرارشان می دهند، معمولاً این کودکان در طول روز هم دچار ناتوانی در کنترل ادرارشان هستند.

چ) اختلالات هورمونی

تحقیقات نشان می دهند میزان هورمون کاهش ادرار در کودکان شب ادرار به حد طبیعی نیست. میزان ترشح طبیعی این هورمون در کودکان سالم (در طول خواب) موجب کاهش فعالیت کلیه ها و دیرتر پرشدن مثانه (در طول ۱۲ ۸ ساعت) می شود. در حالی که عدم توازن این هورمون موجب شب ادراری کودک می شود.

روش های درمان شب ادراری در کودکان

در بیشتر موارد، اولین گام برای درمان کودکانی که دچار مشکل شب ادراری هستند آن است که، والدینشان تاریخچه ای از مشکل او به پزشک معالج گزارش دهند. چنانچه شب ادراری کودک از نوع اول باشد، و کودک مشکل جسمانی خاصی نداشته باشد، پزشک از روش هائی استفاده خواهد کرد که نیاز به کمک و مشارکت والدین و کودک به طور توأم داشته باشد.

در اینگونه موارد، تا ۵ درصد از علائم شب ادراری کودک با پیگیری و پیشرفت مراحل درمان کاهش می یابد و بهبودی کودک به حدی می رسد که تنها طی یک ماه، کودک ۳ بار رختخواب خود را خیس خواهد کرد. به طور کلی، روش های درمان شب ادراری در کودکان به دو طبقه تقسیم می شوند:

درمان های غیرداروئی (شامل روش های انگیزشی، روش های تغییر رفتاری (شرطی سازی)، ورزش های مخصوص تقویت مثانه، روان درمانی، رژیم های غذائی و هیپنوتراپی)

درمان های داروئی

درمان های غیرداروئی

در اینجا به معرفی رایج ترین شیوه های درمانی غیرداروئی می پردازیم.

الف) روش های انگیزشی

برطبق این روش ها به کودک کمک می شود تا شرایط خود را بهتر درک کند و دچار احساس ناتوانی، ضعف عزت نفس و خودکم بینی نشود. به عبارتی خود را عامل اختلال نداند، بلکه تلاش کند تا نقش مؤثری در بهبود و روند درمان ایفاء کند.

یکی از این روش ها استفاده از رژیم های غذائی و نمودار روزانه است؛ که طی آن کودک سعی می کند با یک برنامهٔ تنظیم شده ای و کاهش نوشیدنی های گوناگون در طول شب، خود را کنترل کند و خشک بخوابد. معمولاً این شیوهٔ درمان در ۲۵ درصد موارد موجب کاهش ۷۰ درصد از شب ادراری کودکان می شود.

ب) روش های تغییر رفتاری (شرطی سازی)

برای کاهش و درمان شب ادراری های کودکان و به کارگیری روش های تغییر رفتار، همکاری و مشارکت والدین و نزدیکان کودک نقش عمده ای دارد. پدر و مادر باید پاسخ های کودک را در مرحل مختلف یادداشت کنند تا میزان پیشرفت او پی ببرند. همچنین با حمایت و تقویت رفتارهای مثبت کودک و دادن پاداش های ساده ولی اثربخش، می توانند فرزندشان را در رسیدن به هدف که همانا پاکیزه خوابیدن است، یاری کنند.

یکی از شیوه های شرطی سازی کودک، استفاده از دستگاه های حساس به رطوبت است. این دستگاه ها به زنگ هشداردهنده ای متصل هستند که با کمترین رطوبتی به صدا درمی آیند و کودک را از خواب بیدار می کنند. چنانچه کودک نسبت به صدای زنگ حساس نباشد، وظیفهٔ والدین است که فوراً او را بلند کنند و یه دستشوئی ببرند.

هنگام استفاده از اینگونه وسایل، باید زیرشلواری کودک مجدداً عوض شود و هیچگونه رطوبتی نداشته باشد تا دستگاه درست کار کند. در طول درمان، هیچگاه کودک را تنبیه و سرزنش نکنید، خیلی آرام و خونسرد بلند شوید و بدون کمترین دلخوری و اوقات تلخی کودک را به دستشوئی ببرید.

باز هم به خاطر داشته باشید که کمک ها و همراهی های شما می تواند مشکل کودک را هرچه زودتر بهبود بخشد، پس او را به دلیل مشارکتش در برنامهٔ درمان، تشویق و ترغیب کنید تا کودک دچار بحران روحی نشود.

پس از مدتی که از این دستگاه استفاده می شود، کودک نسبت به اولین قطرهٔ ادرارش هویار می شود. این شیوه نیاز به پیگیری طولانی مدت (چند ماه) دارد و توصیه می شود برای کودکان زیر ۷ سال به کاربرده نشود.

براساس گزارش های مختلف تقریباً ۷۰ درصد از شب ادراری های نوع اول با استفاده از این شیوه بهبود می یابند پزشکان و متخصصان کودک پیشنهاد می کنند، کودکانی که از این روش برای درمان خود استفاده می کنند، بهتر است تا سه هفته بعد از اینکه توانستند کاملاً خشک بخوابند، از دستگاه های حساس به رطوبت استفاده کنند.

ورزش های مخصوص تقویت مثانه

در بعضی موارد کوچک بودن و یا گنجایش کم مثانهٔ کودکانِ شب ادرار می تواند عاملی برای این اختلال در آنها باشد. برای رفع این اشکال، ورزش های خاصی که موجب افزایش حجم مثانه می شود، به کودک داده می شود.

براساس این روش از کودک خواسته می شود، هنگامی که در طول روز مثانه اش پر شده است و نیاز به دستشوئی دارد، سعی کند با نگه داشتن ادرارش موجب بزرگ شدن حجم مثانه اش شود. همین طور، از کودک می خواهند زمانی که به دستشوئی می رود تا ادرار کنند، چند لحظه جلوی ریزش ادرارش را بگیرد و دوباره ماهیچه انتهائی مجرای ادراری اش را رها کند. این کار موجب تقویت ماهیچه های انتهائی مجرای ادراری می شود.

نتایج تحقیقی که در این زمینه صورت گرفته است نشان می دهد، ۶۶ درصد کودکانی که از این روش استفاده کرده اند، تا ۲۰ درصد بهبود یافته اند و توانسته اند روند درمان را پس از مدتی تسریع بخشند.

درمان های روانشناختی

یکی دیگری از روش های درمان شب ادراری در کودکان استفاده از روش های روان درمانی است، به ویژه در مواردی که شب ادراری کودک ناشی از تغییرات و تعارضات عاطفی هیجانی (مثل، تولد نوزاد جدید، شرایط استرس آور درسی، مدرسه ای و...) و یا بحران های عاطفی (مثل جدائی و طلاق والدین، درگیری های خانوادگی و...) است.

اساس درمان های روانشناختی، کمک به کودک و خانواده اش برای یافتن عامل و علت اصلی شب ادراری کودک است. این روش ها به آنها یاد می دهد که چگونه با کودک شب ادرار باید کنار آمد و به او کمک کرد تا با مشکلش روبه رو شود و درصدد حل آن برآید. از جمله درمان های روانشناختی، روش تشویق یاست که براساس آن، والدین جدول هفتگی ای تهیه می کنند و شب هائی را که کودک توانسته خشک بخوابد در آن علامت می زنند (ستاره ای به کودک می دهند).

بعد از آن تعداد علامت ها (ستاره ها) به ده رسید، جایزه ای که کودک انتخاب می کند، برایش فراهم می آورند. درمان های داروئی در سال های اخیر، برای درمان شب ادراری کودکان از دارودرمانی استفاده می شود. بسیاری از این داروها، عملاً برای درمان مشکلات دیگری مثل، افسردگی، اضطراب و... تجویز می شوند. ایمی پرامین یکی از رایج ترین داروهای ضدافسردگی است که برای درمان شب ادراری هم داده می شود.

این دارو تا میزان ۳۰ درصد می تواند شب ادراری کودک را کاهش دهد. ایمی پرامین برای کنترل ادرار در طول شب (و حتی روز) داده می شود. لازم به ذکر است که اینگونه داروها برای درمان بلندمدت شب ادراری کارآئی ندارند.

به عبارت دیگر، اگر دارو قطع شود، کودک مجدداً دچار شب ادراری و عدم کنترل بر مثانه خواهد شد. مشکل دیگری که اینگونه داروها پدید می آورند، عوارض جانبی آنهاست؛ به خصوص که این عوارض در کودکان شدیدتر می باشند. چنان چه کودکی به ناچار از شیوهٔ دارودرمانی برای حل مشکل شب ادراری اش استفاده می کند، بهتر است حتماً زیرنظر پزشک متخصص باشد.

اسیدهای دسموپریسین

انواع دیگر داروهائی که برای حل مشکل شب ادراری کودکان به کار برده می شوند، استفاده از داروهای اسید دسموپرسین است. این داروها موجب تغییراتی در هورمون های بدن (ADH) می شود. این شیوهٔ درمان، در مورد کودکانی می تواند مؤثر باشد که هورمون ADH در بدنشان دچار نارائی می باشد.

در این دارو موجب کاهش آب ادرار و پر شدن مثانهٔ کودک در طول مدتی که خواب است می شود. مصرف این برای کودکان خردسال به صورت افشانه ای و در بینی است. اغلب والدین گزارش کرده اند که استفاده از این دارو خیلی سریع می تواند شب ادراری را در کودکان کاهش دهد.

پزشکان نیز توصیه می کنند اگر کودک توانست بعد از سه ماه که از این دارو استفاده کرد، خشک بخوابد، بهتر است مصرف آن را به تدریج کاهش داد. متأسفانه، این گروه داروها هم مثل داروهای ضدافسردگی، زمانی که مصرف آنها قطع می شود، تأثیرات منفی روی بدن خواهد داشت.