آلودگی هوا و زایمان زودرس، ربط به هم دارند؟

ماجرای آلودگی هوا به عوامل زیادی گره خورده، از ابتلا به سرطان و بیماری‌های تنفسی و ریوی و انواع آلرژی‌ها گرفته تا سکته‌های قلبی و بیماری‌هایی که روند درمانشان کُند می‌شود. در میان تمام این عوامل اما سقط ‌جنین شاید خطرناک‌ترین نقش آلودگی هوا بر سلامت باشد. درست از زمانی که اطلاع‌رسانی درباره شدت گرفتن آلودگی هوا بالا رفت، موضوع ارتباط آن با سقط‌ جنین هم مطرح شد. هر چند که تاکنون هیچ آمار رسمی از ارتباط آلودگی هوا با سقط‌ جنین در کشور ارایه نشده، اما اظهارنظرهای کارشناسی نشان می‌دهد که آلایندگی‌ها به‌عنوان یکی از عوامل محیطی، تأثیر مستقیمی بر باروری، اختلالات ژنتیکی و سقط ‌جنین دارد.

آخرین آمار سازمان پزشکی قانونی نشان می‌دهد که در هشت ماه امسال، ٦ هزار و هشت مورد مجوز سقط‌درمانی صادر شده، درحالی‌که در مدت مشابه‌ سال ٩٥، تعداد مجوزهای صادر شده، ٥‌هزار و ٦٢٣مورد بوده است. در تمام‌ سال ٩٥ هم، ٨‌هزار و ٥٣٧ مورد مجوز و در ‌سال ٩٤، ٧‌هزار و ١٢٥ مجوز صادر شده است. آمارها موجود است، اما این‌که چه عواملی در وقوع سقط یا صدور مجوز سقط‌درمانی نقش داشته، سوالی است که هیچ وقت به‌صورت رسمی به آن پاسخ داده نشده است. در سال‌های گذشته، شاید تنها مطالعه انجام شده از سوی سعید دستگیری، استاد دانشگاه و متخصص بیماری‌های مادرزادی، انجام شده است.

تحقیقی که در آن بر نقش مستقیم آلودگی هوا بر وقوع سقط‌ جنین در ایران تأکید شده است. این استاد دانشگاه دی‌ماه‌ سال ٩١، اعلام کرد که نتایج تحقیقاتش نشان داده موارد سقط‌ جنین و اختلالات ژنتیکی بر اثر آلودگی هوا، ٣٠‌درصد افزایش پیدا کرده است: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان آلودگی هوای تهران از نظر فلزات سنگین، همچون میزان بمباران‌هاست و غلظت فلزات سنگین در هوای پایتخت با میزان فلزات سنگین آزاد شده در هوا پس از بمباران برابری می‌کند.» او این را هم گفته بود که عوامل محیطی مثل آلودگی هوا، پارازیت‌ها، امواج و اشعه‌ها، در گروه عوامل محیطی قرار دارند که در بروز اختلالات کروموزومی، بیماری‌ها و معلولیت‌های مادرزادی دخالت دارند.

به گفته این استاد دانشگاه، آمارها نشانگر این مسأله است که مواجهه با آلاینده‌های موجود در هوا همچون سرب و آرسنیک و دیگر فلزات سنگین و نیز در معرض اشعه و پارازیت قرار گرفتن تا ٣٠برابر خطر تولد نوزاد معلول و عقب‌مانده ذهنی را افزایش می‌دهد و این زنگ خطری است برای شهروندان پایتخت که هر روزه در معرض این آلودگی‌های محیطی قرار دارند. براساس اعلام این استاد دانشگاه، به‌طور معمول از هر یک‌‌هزار تولد، دو نوزاد در ایران مبتلا به اختلالات کروموزومی هستند که با افزایش آلودگی هوا این میزان به ٢٤‌درصد افزایش می‌یابد. درواقع می‌توان گفت آمار تولد نوزادان با نقص ژنتیکی با پدر و مادر کاملا سالم افزایش یافته است که منشأ همه اینها آلودگی هواست.

در ایران تحقیق تأییدشده‌ای درباره تأثیر مستقیم آلودگی هوا بر سقط ‌جنین انجام نشده، اما مطالعاتی که در سایر کشورها انجام شده نشان می‌دهد که آلودگی هوا خطر سقط‌ جنین را افزایش می‌دهد. جدیدترین تحقیقی که نتایج‌اش در پاییز امسال منتشر شد، مشخص کرد که آلودگی هوا ریسک سقط‌ جنین را در ماه‌های اول بارداری تا ١٠‌درصد افزایش می‌دهد.

جنین در اوج آلودگی هوا سقط شد

شمیم ٣٤ ساله است و یکی، دو هفته پیش بود که در بارداری دوم، جنین‌اش را از دست داد. او می‌گوید: «جنین‌ام در اوایل آذرماه سقط شد، درست همان روزهایی که هوا خیلی آلوده بود و مدارس را تعطیل کردند.» او می‌گوید: « قبل از آن برای اطمینان از بارداری، آزمایش خون داده بودم و اعلام کردند که بتای خونم (هورمون باروری) پایین است، آزمایش را تکرار کردم و باز هم پایین بود. با این حال پزشک گفت که مشکلی نیست. فرزند اولم را هم در زمستان ‌سال ٩٠ باردار شدم و هیچ مشکلی پیش نیامده بود.» به گفته شمیم، پزشکان گفتند که بارداری از همان ابتدا ضعیف بوده و در هفته هفتم پس از سونوگرافی، قلب جنین تشکیل شده بود، اما مشکلی که وجود داشت این بود که جنین از نظر وزنی، به اندازه جنین هفته هفتم نبود. اما به دلیل تشکیل قلب، پزشک اقدامی نکرد و درنهایت دو روز بعد، جنین خودش سقط شد: «پس از سقط‌ جنین به من گفتند که بارداری در روزهای آلوده اتفاق افتاده است، البته پزشک به‌صورت مستقیم اعلام نکرد که آلودگی سبب سقط‌ جنین شده است، اما این را گفت که در هفته‌ای که آلودگی هوا به اوجش رسیده بود، موارد سقط ‌جنین هم افزایش پیدا کرده بود.»

منتظرم زمستان تمام شود

فرزانه هم مادر دیگری است که پنجم فروردین امسال جنین‌اش را در هفته دهم از دست داد. لقاح او در زمستان‌ سال گذشته اتفاق افتاده بود: «پزشکان به من گفتند که این بچه اول است و این اتفاق می‌افتد و اضافه کردند که پارازیت‌ها و آلودگی هوا در این سقط‌ها بی‌تأثیر نیست.» فرزانه می‌گوید در اطرافش، زنان دیگری هم هستند که چنین تجربه‌ای داشته‌اند و به همه آنها گفته بودند که آلودگی هوا به جنین آسیب رسانده است: «یکی از پزشکان هم گفت که آلودگی هوا تنها روی مادر تأثیر نمی‌گذارد، سمومی که ناشی از آلودگی هواست و در بدن پدر وجود دارد هم روی اسپرم‌ها تأثیر می‌گذارد.»

فرزانه ٣٧ساله است: «یک‌سال تحت نظر پزشک بودم و مشکلی نداشتم. همه چیز خوب بود، حتی پزشک به من گفت که بهترین حالت بارداری را دارم، اما ‌سال گذشته درست در دوره‌ای که هوا بشدت آلوده بود، لقاح انجام شد، بعدش در فروردین، بعد از چند روز لکه‌بینی، دچار درد شدیدی شدم و درنهایت جنین را از دست دادم. پزشکان دلیل خیلی مشخصی برای این اتفاق اعلام نکردند.» فرزانه حالا منتظر است تا زمستان تمام شود، روزهای آلوده به سر ‌آید و دوباره باردار شود: «یکی از دوستانم هم جنین‌اش را در ٦‌ماهگی از دست داد، به او هم گفتند آلودگی هوا موثر بوده است.»

آلودگی هوا، یکی از عوامل مداخله‌گر سقط‌ جنین

اعظم‌السادات موسوی، رئیس انجمن متخصصان زنان و مامایی ایران، می‌گوید که آلودگی هوا یکی از عوامل مداخله‌گر در ایجاد سقط‌ جنین است، البته این را هم نمی‌توان گفت که صرفا آلودگی هوا منجر به سقط ‌جنین می‌شود. به گفته او، تمام آلاینده‌هایی که در هوا وجود دارد، می‌تواند وارد سیستم خونی افراد شود، زمانی که این آلاینده‌ها به حد هشدار می‌رسد و در همان حال زن باردار است، غلظت خون در بدن مادر بالا می‌رود و سموم از آنجا، وارد جنین می‌شود. براساس تئوری‌های موجود، در این شرایط، مادر قدرت تصفیه خون را ندارد و درنهایت آلاینده‌ها به جنین می‌رسد و می‌تواند تأثیر سوء بر آن داشته باشد.

این متخصص زنان می‌گوید که تکامل سلولی جنین در هفته‌های اول بارداری اتفاق می‌افتد و در آن دوره، جنین بشدت آسیب‌پذیر است. این آلایندگی‌ها به جنین آسیب می‌زند: «براساس تئوری‌ها، می‌توانیم بگوییم که آلایندگی هوا می‌تواند میزان باروری را کاهش و سقط‌ جنین را افزایش دهد.» با همه اینها، موسوی تأکید می‌کند که هیچ مطالعه‌ای در زمینه تأثیر مستقیم آلودگی هوا بر سقط‌ جنین وجود ندارد: «قطعا نمی‌توان گفت که در روزهای آلوده، سقط ‌جنین بالا می‌رود. ممکن است جنین در روزهای آلوده دچار آسیب شود اما همان روزی که هوا آلوده است، سقط نمی‌شود و یکی، دو هفته بعد، منجر به سقط‌ جنین شود.» موسوی می‌گوید که آلاینده‌های هوا سمومی هستند که می‌توانند بر تقسیم‌های سلولی تأثیر بگذارند.

به گفته او، ارگان‌های جنین در ١٢هفته اول بارداری به تکامل می‌رسد، در مرحله تکامل ارگان‌ها، ویروس‌ها، سموم و داروها می‌توانند بر این روند تأثیر بگذارند: «در دوره تقسیم سلولی، هر کدام از سلول‌ها که ایجاد نشود، اختلالی در رشد جنین ایجاد می‌کند، مثلا ممکن است مغز یا قلب تشکیل نشود. هر کدام از سلول‌ها منشأ ارگان‌های حیاتی بدن هستند.» موسوی در پاسخ به این‌که در روزهایی که هوای تهران بشدت آلوده است، میزان مراجعه زنان در ارتباط با سقط‌ جنین چه تغییراتی می‌کند؟ می‌گوید: «نمی‌توان ادعا کرد که دقیقا به دلیل آلودگی هوا مراجعه به دلیل سقط بالا می‌رود، اما می‌توانم بگویم که در این روزهای آلوده و به‌طورکلی در سال‌های اخیر، میزان سقط رشد داشته و در کنار آن میزان ناباروری هم بالا رفته است.

البته همه اینها را نمی‌شود به موضوع عوامل محیطی مرتبط دانست، سن بالای زنان و عوامل استرس‌زا را هم باید اضافه کرد.» به گفته او، آلاینده‌ها می‌توانند منجر به ضعیف شدن اسپرم‌ها و تخمک‌های بالغ و کُند کردن حرکت اسپرم‌ها شوند: «همه اینها به صورت تئوری ثابت شده است، اما به‌طور عملی نمی‌شود قطعی درباره آن حرف زد. به‌هرحال جنین نسبت به آلاینده‌ها و عوامل محیطی، حساس است.»

سموم ناشی از آلودگی هوا از جفت عبور می‌کند و به جنین می‌رسد

نوشین جعفری هم متخصص زنان است و بیشتر استنادهایش در ارتباط با موضوع آلودگی هوا، به نتیجه تحقیقات بین‌المللی برمی‌گردد: «بررسی‌ها نشان داده در شهر پکن که یکی از شهرهای آلوده جهان است، موارد سقط ‌جنین خیلی بالاست. این موضوع حداقل در آن کشور ثابت شده است.» به گفته او، آلودگی هوا در ماه‌های دوم و سوم بارداری می‌تواند منجر به کاهش رشد جنین و زایمان زودرس شود: «زایمان زودرس زمانی اتفاق می‌افتد که جنین ناتوان است و رشد کافی نداشته، حتی ممکن است به وزنی که ما انتظار داریم، نرسیده باشد. این اتفاق هم برای نوزاد و هم برای مادر عوارض زیادی دارد و هزینه فراوانی به خانواده‌ها و نظام سلامت وارد می‌کند. جنین در ماه‌های اول بشدت آسیب‌پذیر است.»

براساس اعلام این متخصص زنان، کاهش رشد جنین، زایمان زودرس و ابتلا به اوتیسم، از عوارض آلودگی هوا است: «مادر تصور می‌کند که هوای آلوده یک بار در ریه و یک بار در جفت فیلتر می‌شود، درحالی‌که سموم ناشی از آلودگی به جفت رسوب می‌کند و به جنین می‌رسد.» براساس اعلام این متخصص زنان، آلودگی هوا تنها منجر به بالا رفتن آمار سقط‌ جنین نمی‌شود، بلکه احتمال ابتلای مادر و نوزاد به آسم را هم بالا می‌برد. با این همه به گفته او، در ایران هنوز بررسی کاملی درباره ارتباط آلودگی هوا بر سقط‌ جنین صورت نگرفته است، تمام اطلاعاتی که وجود دارد براساس مطالعاتی است که در پکن به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان انجام شده: «وزارت بهداشت باید میزان سقط‌ جنین را در شرایط فعلی با میزان سقط ‌جنین مثلا در ٢٠‌سال گذشته با هم مقایسه کند و آن زمان قطعا به آمارهای قابل‌توجهی می‌رسد.»

با این‌که از سوی وزارت بهداشت آمار مستقیمی در ارتباط با افزایش سقط‌ جنین‌ها وجود ندارد، اما به گفته این متخصص زنان، به‌طور کلی، آمار سقط ‌جنین بالا رفته است، با این حال نمی‌توان آن را هم به‌طور مشخص به آلودگی هوا ارتباط داد: «این موضوع باید به صورت کلان بررسی شود.» این متخصص زنان این را هم می‌گوید که سموم ناشی از آلاینده‌ها تنها از راه نفس کشیدن وارد بدن نمی‌شود، پوست هم قدرت جذب سموم را دارد.