بهداشت و درمان کودکان، وضعیتش در ایران چگونه است؟

جنگ باشد یا اپیدمی بیماری، فقر باشد یا قحطی، کودکان در صف اول آسیب‌دیدگان این بلایای انسانی هستند. حفظ کودکان در برابر آسیب‌ها کار بزرگترهایی است که آنها را به این دنیا آورده‌اند و البته بزرگترهای بسیاری، کودکان را فراموش می‌کنند.

با این حال هستند کسانی که زندگی‌شان را وقف کودکان کرده‌اند تا آنها، شاید، روزی بزرگترهایی مسئول‌تر شوند. دکتر محمد قریب یکی از این بزرگترهاست.شمایل و خاطرات دکتر محمد قریب در سریال «روزگار قریب» ساخته کیانوش عیاری به نمایش درآمده و شاید به همین مناسبت حالا ایرانی‌های بیشتری بنیانگذار علم نوین پزشکی کودکان در ایران و یکی از بنیانگذاران نخستین بیمارستان تخصصی کودکان در ایران یعنی «مرکز طبی کودکان تهران» را بشناسند. دکتر قریب در سال ۱۲۸۸ به دنیا آمد و ۴۴ سال پیش در چنین روزی، یعنی اول بهمن ماه سال ۱۳۵۳ از دنیا رفت.

اولین‌های بسیاری را به او نسبت می‌دهند؛ از جمله اینکه در زمره اولین گروه دانشجویان ایرانی به همراه چهره‌هایی مثل «مهدی بازرگان» برای تحصیل به فرانسه اعزام شد، اولین ایرانی بود که در کنکور انترنی بیمارستان پاریس پیروز شد، اولین کتاب بیماری‌های کودکان را با نگاهی به بیماری‌های بومی ایران به چاپ رساند و البته برای اولین بار تعویض خون را در ایران انجام داد و به نوعی بنیانگذار انتقال خون در ایران هم بود.

به هر ترتیب، خدمات دکتر قریب بهانه خوبی است که در سالروز درگذشتش و البته در آستانه چهل سالگی انقلاب اسلامی ایران، نگاهی به وضعیت بهداشت و سلامت کودکان در ایران داشته باشیم.ارتقای شاخص‌های بهداشتی و سلامتی مربوط به کودکان متاثر از پیشرفت شاخص‌های گوناگونی همچون رفاه، رشد تکنولوژی، افزایش آگاهی‌های والدین، گسترش خدمات بهداشتی در جامعه و ... بدیهی است.

با این حال چنان که در اخبار و گزارش‌های گوناگون مطرح می‌شود، هنوز هم در گوشه‌هایی از ایران شرایط نگران‌کننده‌ای برای کودکان وجود دارد و البته در این روزگار، دغدغه‌های مربوط به بهداشت و سلامت کودکان، محورهای جدیدی هم پیدا کرده‌اند. به عنوان مثال اگر زمانی سوءتغذیه از دغدغه‌های سلامت کودکان بود، حالا با کاهش بیش از ۵۰ درصدی آمار سوءتغذیه کودکان در کشور، شاهد رشد آمارهای مربوط به چاقی یا کوتاهی قد کودکان ناشی از تغذیه نادرست و نامناسب هستیم.

آخرین مطالعه تدوین شاخص ترکیبی بهزیستی کودکان در ایران و سنجش آن که در رسانه‌ها منتشر شده، در قالب هفت حوزه در سال ۱۳۹۵ انجام شده است. رابطه مطلوب کودک با خانواده، وضعیت اقتصادی، مسکن و محیط زندگی، آموزش، سلامت جسمی کودکان، از جمله حوزه‌های مورد بررسی در قالب این طرح مطالعاتی بوده است. بهزیستی فردی و اجتماعی شامل سلامت روان و مخاطرات و ایمنی از دیگر حوزه‌هایی است که کودکان استان‌های مختلف کشور در این مطالعه مورد بررسی دقیق و سنجش قرار گرفتند.

هر یک از این شاخص‌ها از جمله سلامت جسمی کودکان، زیرمولفه‌هایی دارد که شامل تغذیه کودکان، سلامت کودکان تا پنج سال، میزان بهره مندی از خدمات سلامت کودک، میزان بیماری کودکان، ناتوانی آنان و همچنین مرگ و میر این افراد است. نمره‌هایی بین منهای ۲۵ تا ۹.۶ براساس حوزه‌های هفتگانه در مطالعه تدوین شاخص ترکیبی بهزیستی کودکان در ایران و سنجش آن، برای استان‌ها در نظر گرفته شده و براین اساس آنها رتبه‌بندی شدند و مورد سنجش قرار گرفتند. براساس این مطالعه، گیلان، اردبیل و بوشهر سه استانی هستند که بالاترین رتبه را در مورد سلامت جسمی کودکان به‌دست آورده‌اند. در ارزیابی کل ۷ حوزه مطرح شده در این طرح نیز براساس آمار استان‌هایی که در کل بالاترین نمره را به دست آوردند شامل یزد، سمنان و البرز بودند و سه استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد پایین‌ترین نمره‌ها را کسب کردند.

این آمار در حالی مطرح شده است که به گفته کارشناسان، ایران دچار کمبود داده‌های کافی و اطلاعات دقیق در حوزه‌های مختلف مربوط به کودکان است و باید اقدام جدی‌تری برای جمع‌آوری این اطلاعات در سطح ملی انجام شود. سلامت روانی، قرار گرفتن در معرض رفتارهای پرخطر مثل مصرف مواد مخدر، کودک آزاری و رفتارهای جنسی از جمله حوزه‌هایی است که نیاز به داده‌ها و آمار ملی در آنها احساس می‌شود. طبیعتا تا زمانی که داده‌های مناسب نداشته باشیم، هر گونه تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در مورد کودکان دشوار خواهد بود.

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، بیش از ۲۴ میلیون نفر از جمعیت ۸۰ میلیونی ایران را کودکان تشکیل می‌دهند. این در حالی است که سیاست‌های کاهش جمعیتی در سال‌های گذشته و البته شرایط اقتصادی چنان باعث کاهش موالید در ایران شده که سیاست‌های کلان جمعیتی در سال‌های اخیر بر افزایش جمعیت قرار گرفته است. تنها در سال ۹۷ و تا پایان دی‌ماه این سال، بیش از ۱ میلیون و ۲۹۰ هزار کودک در ایران متولد شده‌اند. با این حال اصلاح هرم سنی جامعه ایران که گفته می‌شود در آینده نه چندان دور بسیار پیر خواهد شد، به فراهم شدن زمینه‌های اجرای سیاست‌های جمعیتی اخیر هم نیاز دارد. از جمله این زمینه‌ها، فراهم‌سازی زیرساخت‌های مناسب سلامت و بهداشت کودکان هم هست.

انجام تست‌های غربالگری و کنترل پیش از تولد درباره مسائلی مثل تالاسمی، سندروم داون و ... ، رسیدگی به سلامت مادران، طرح‌های بیمه‌ای و بهداشتی درمانی همچون طرح تحول سلامت و پزشک خانواده و آگاه‌سازی خانواده‌ها، از جمله کارهایی است که در راستای ارتقای رشد بهداشت و سلامت کودکان در ایران نتیجه‌بخش بوده است؛ با این حال با توجه به آسیب‌های موجود که نتایجش در جامعه نیز مشخص است، لازم به نظر می‌رسد که کارهای بیشتری انجام شود. ضمن اینکه بسیاری از مسئولان حوزه‌های بهداشت و درمان، درباره کمبود تخت‌های بیمارستانی مختص کودکان هشدار داده‌اند. به گفته مسئولان مرکز طبی کودکان تهران، بیش از ۹۵ درصد تخت‌های این مرکز همواره پر است و بر اساس آماری دیگر، علی‌رغم افزایش تعداد تخت‌های مراقبت‌های ویژه در ایران، تعداد تخت‌های مراقبت ویژه کودکان در کشور پاسخگوی یک سوم نیاز ایران است.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) در آستانه آغاز سال ۲۰۱۹، لیستی از تهدیدهای پیش روی سلامت انسان‌ها در این سال را منتشر کرد که آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، بیماری‌های غیرواگیر از قبیل دیابت، سرطان، بیماری‌های قلبی، زندگی در شرایط آسیب‌پذیر و شکننده، مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها، کمبود مراقبت‌های بهداشتی و واکسیناسیون و شیوع بیماری‌هایی مثل ایدز، ابولا و حتی آنفولانزا از این جمله‌اند. تمامی این موارد بر سلامت کودکان تاثیری صد چندان دارند و می‌توان کودکان را در صف اول خطر این تهدیدها دانست.

تدوین سند ملی سلامت کودکان و نوجوانان ایران که در سال‌های ۸۵ و ۸۶ اخباری درباره تدوینش به گوش رسید و بالاخره بعد از تاخیرهای فراوان، در آذر سال ۹۳ به تصویب شورای عالی سلامت رسید، با همه نواقصی که در طول تدوین تا تصویب برای آن برشمرده شده بود، امروز سندی گم‌شده و نیازمند بازنگری است و شاید لازم باشد که دولتمردان در میانه تدوین برنامه‌های کلان سلامت، به طور ویژه بخشی را به سلامت کودکان و نوجوانان اختصاص دهند؛ چرا که اگر سلامت کل جامعه، سلامت امروز است؛ سلامت کودکان، سلامت فردا و فرداهاست.