مصرف این حجم آهن در بارداری مضر است؟

سوال مخاطب نی‎‎نی‎‎بان: خانم بنده بیست و سه هفته باردار است و از هفته هفدهم به بعد پزشک متخصص برایشان قرص پریناتال و قرص فروفورت گاین تجویز کرده است. این قرص ها هرکدام به صورت جداگانه یک میلی گرم اسید فولیک و در مجموع ۱۱۵ میلی گرم آهن دارند. ضمنا هموگلوبین خانم ام ۱۱/۶ است. آیا مصرف این حجم آهن و اسید فولیک می تواند مضر باشد؟ خانم ام ۳۵ ساله و یک بار هم سقط داشته است.
پاسخ دکتر مرضیه آذری، متخصص زنان و زایمان:
مصرف این قرص ها با هم تداخل ندارد و اگر متخصص شما مصرف آن را لازم دانسته باید بخورید. البته بهتر است که همه را یک جا مصرف نکنید و فواصل زمانی بین آن قرار دهید. در افراد عادی ۳ ماهه او بارداری مصرف اسید فولیک به تنهایی کفایت می کند. در موارد ابتلا به کمبود آهن یا کم خونی مانند شرایط خانم شما با صلاحدید پزشک قرص پریناتال را از همان ابتدای حاملگی مصرف می شود. فروفورت گاین برای دوران بارداری چون حاوی اسید فولیک است، تجویز می شود. جای نگرانی وجود ندارد چراکه کمبود آهن عوارض بیشتری را تا مصرف دارو دارد.

مهمترین مطالب در این باره

کمبود آن اختلالات شدیدی را در رشد و متابولیسم بدن به وجود می آورد. کم خونی فقر آهن که در اثر کمبود آهن در منابع غذایی بروز می کند، شایع ترین بیماری است که به علت سوء تغذیه در فرد به وجود می آید و با علائمی مانند رنگ پریدگی، ضعف، سرگیجه، سردرد و بی اشتهایی همراه است. نیاز بدن به آهن در مراحل مختلف زندگی متفاوت است. زنان نیاز بیشتری به آهن در دوران بلوغ دارند و پس از سیکل ماهیانه این نیاز بیشتر می شود.
دوران بارداری یکی از مراحل مهمی است که به دلیل افزایش حجم خون زن باردار و نیاز جنین برای ساخت سلول های خونی، بدن به آهن بیشتری احتیاج پیدا می کند که امکان تأمین نشدن آن در تغذیه مادر وجود دارد بنابراین برخی از پزشکان مصرف مکمل آهن به زنان باردار را توصیه می کنند. این مسئله باعث شده است که امروزه با رواج انواع مختلف مکمل های غذایی که حاوی ویتامین ها، آهن و املاح هستند، مواجه شویم ولی آیا مصرف آنها در بارداری لازم است

کم خونی و بارداری
دکتر سعیده ضیائی، متخصص زنان و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس می گوید: کم خونی یک مشکل عمومی در زنان باردار است که اگر مهار نشود می تواند به زایمان پیش از موعد و تولید نوزادانی با وزن کم منجر شود بنابراین برای مقابله با آن، مکمل آهن برای زنان باردار توسط پزشک تجویز می شود اما بسیاری از زنان علاوه بر مصرف قرص های آهن به صورت جداگانه، از مولتی ویتامین هایی که در ترکیب آنها آهن نیز وجود دارد استفاده می کنند که می تواند خطرناک باشد.

مصرف مکمل آهن در بارداری
وی در مورد آن دسته از زنانی که ذخیره مناسبی از آهن دارند ولی چندین نوع قرص مکمل حاوی آهن نیز مصرف می کنند ابراز نگرانی می کند و می گوید: اگرچه شواهد بی شماری وجود دارد که نشان می دهد مصرف مکمل آهن بطور قابل توجهی اثرات مثبت بر وضعیت زنان باردار هنگام زایمان و پس از آن دارد اما تحقیقات وسیع و بی شماری ارتباط سطح بالای آهن خون و افزایش عوارض بارداری را نشان داده است.
به گفته وی، تجویز مکمل آهن برای زنان باردار در تمام دنیا یک قانون است که به دلیل نیاز جنین، جفت و افزایش حجم خون زن باردار لازم است در حالی که اگر زنی باردار نباشد، نیازهای بدن او می تواند با تغذیه مناسب برطرف شود.

تغییرات حجم خون
منصوره نوروزی، کارشناس ارشد مامایی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران می گوید: حاملگی تغییرات فیزیولوژیک زیادی در خون به وجود می آورد که یکی از این تغییرات قابل توجه، افزایش حجم خون است که سبب کاهش غلظت خون می شود. با افزایش سریع تر حجم خون در سه ماهه دوم بارداری، میزان آهن خون کاهش قابل توجهی پیدا می کند که به صورت افت غلظت هموگلوبین تظاهر خواهد داشت بطوری که این میزان در زنان غیرحامله ۱۳‎/۷ گرم در دسی لیتر است و در زنان باردار مخصوصاً اواسط بارداری به ۱۱‎/۵ گرم در دسی لیتر می رسد.
با توجه به این امر کم خونی در زنان غیرباردار را به صورت هموگلوبین کمتر از ۱۲ گرم در دسی لیتر و در دوران بارداری به هموگلوبین کمتر از ۱۰ گرم در دسی لیتر، تعریف می کنند، بنابراین میزان هموگلوبین ۱۱ یا ۱۲ گرم در دسی لیتر در بارداری به دلایل گفته شده طبیعی در نظر گرفته می شود و فرد را کم خون نمی گویند.

افزایش نیاز بدن به آهن
زنان باردار در طول مدت بارداری خود نیاز قابل توجهی به آهن دارند بطوری که این نیاز برای حاملگی با یک جنین حدود یک گرم است لذا برای زنان بارداری که کمتر در معرض کمبودهای تغذیه ای قرار دارند، برای پیشگیری از فقر آهن روزانه ۳۰ تا ۶۰ میلی گرم مکمل آهن تجویز می شود.
نوروزی در ادامه می گوید: از آنجا که نیاز بدن به آهن در چهار ماه اول بارداری کم است، مصرف آن در این مدت لزومی ندارد و حتی مصرف نکردن آهن در ابتدای بارداری، از تهوع و استفراغ شدید که در این دوران شایع است جلوگیری می کند زیرا یکی از عوارض مصرف آهن، تهوع و استفراغ است.

مصرف مکمل آهن
مکمل های غذایی در برخی موارد می توانند کمک زیادی به برطرف کردن کمبودهای تغذیه ای افراد کنند ولی نکته مهمی که در مورد آنها باید رعایت شود آن است که نحوه مصرف آنها باید با تجویز پزشک و دستور وی باشد زیرا استفاده طولانی مدت و نابجا از آنها می تواند عوارض زیادی برجای بگذارد. نوروزی در مورد مصرف زیاد مکمل آهن می گوید: بدن به اندازه نیاز خود آهن را جذب می کند و مازاد آن دفع می شود اما در برخی موارد ممکن است آهن بیش از اندازه لازم در بدن ذخیره شود که به آن هموکروماتوز می گویند که نوعی مسمومیت است و می تواند کبد، قلب، لوزالمعده و اندام های دیگر بدن را درگیر کند. شایع ترین موارد آن ارثی است که معمولاً پس از تجمع ۲۰ گرم آهن در بدن به وجود می آید و علائمی مانند استفراغ، درد شکم، اسهال خونی، شوک، خواب آلودگی و تنگی نفس را به وجود می آورد.
وی در ادامه بیان می کند: البته این عارضه با خوردن روزی یک عدد قرص آهن به مدت چند ماه به وجود نمی آید بخصوص این که اکثر کودکان و دختران با کمبود آهن مواجه هستند ولی در مورد استفاده از قر ص هایی با آهن زیاد و در مدت طولانی این عارضه مشاهده شده است و چون درصد زیادی از آن جذب می شود، میزان تجمع آن افزایش پیدا کرده و باعث مسمومیت می شود.

عوارض
باتوجه به این که مصرف زیاد آهن در دوران بارداری می تواند عوارض جانبی زیادی داشته باشد پژوهش هایی در این باره انجام شده است.
دکتر ضیائی به کمک همکارانش با انجام یک پژوهش، به بررسی اثر مصرف مکمل آهن بر عواقب بارداری پرداختند تا عوارض مصرف آن را در زنانی که میزان آهن خون آنها طبیعی است بررسی کنند. وی می گوید: در شروع مطالعه دو گروه از زنان باردار که از نظر سن، تعداد بارداری، شغل، تحصیلات، تعداد افراد خانواده، شاخص توده بدنی، گروه خون و دیگر معیارهای خونی یکسان بودند، انتخاب شدند.
به یک گروه از زنان که هموگلوبین نرمال داشتند و دچار کم خونی نبودند از نیمه دوم بارداری تا پایان حاملگی، روزانه یک عدد قرص آهن داده شد و به گروه دوم که کم خونی نداشتند و میزان هموگلوبین آنها بیش از ۱۳‎/۲ گرم در دسی لیتر بود، قرص آهن تجویز نشد.
در طول مدت بارداری، استفاده از رژیم غذایی مناسب به تمام آنها آموزش داده شد و تا پایان بارداری تحت کنترل قرار گرفتند. آزمایشات خون که شامل بررسی از نظر کم خونی فقر آهن بود نیز در هفته های ۲۸ و ۳۶ بارداری انجام شد تا در صورت مشاهده کم خونی بیمار از مطالعه خارج و تحت درمان قرار گیرد.

عوارض مصرف زیاد آهن
به گفته دکتر ضیائی، بررسی زنان مورد مطالعه در دوران بارداری، نشان داد مصرف قرص آهن توسط زنانی که کم خونی ندارند، باعث می شود عوارضی از قبیل زایمان زودتر از موعد، وزن کم هنگام تولد، کوچکی جنین برای سن بارداری، مشکلات تنفسی، مرده زایی و مرگ هنگام زایمان در آنها بیشتر شود.
نوروزی نیز در این باره می گوید: مصرف مکمل آهن در بارداری در صورت نیاز نداشتن بدن، باعث افزایش غلظت خون شده که به گردش خون رحمی - جفتی صدمه می زند و خون رسانی را مختل کرده و عواقب نامطلوبی برای بارداری دارد. بنابر یافته های پژوهش انجام شده، تجویز مکمل آهن به زنان بارداری که کم خون نیستند نه تنها اثر مثبتی ندارد بلکه در مواردی آنان را در معرض عوارض ناگواری قرار می دهد.
دکتر ضیائی از دیگر عوارض مصرف زیاد آهن در بارداری به احتمال بروز دیابت در این دوران اشاره می کند و می گوید: در کنار کار تحقیقات، این نتایج نیز به دست آمد که دریافت آهن اضافه توسط بدن، باعث افزایش اندازه سلول های قرمز خون می شود که در نتیجه آن، سلول های خونی بزرگ شده نمی توانند در گردش های خونی ظریف شرکت کنند بنابراین اکسیژن رسانی به این مناطق مختل می شود و ممکن است به جنین صدمه وارد شود.
از طرفی هر دارویی باید در یک نقطه از بدن متابولیزه شده و بسوزد، آهن نیز در کبد متابولیزه می شود و وقتی میزان آن افزایش یابد، کبد تحت فشار قرار گرفته و صدمه می بیند.
این در حالی است که تجویز مکمل آهن برای زنان باردار در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران به صورت رایج انجام می شود و برای انجام برنامه های آن که گاهی اوقات با عوارض گوارشی از قبیل دردهای شکمی، تهوع، اسهال و سوزش سردل همراه است، هزینه های زیادی پرداخت می شود.

تجویز آهن بدون نیاز
دکتر سقراط فقیه زاده دکترای آمار زیستی و عضو هیئت علمی باشگاه تربیت مدرس می گوید: در این پژوهش که روزانه ۳۰ میلی گرم آهن به زنان با میزان آهن خون طبیعی داده می شود، چنین نتیجه گیری شد که در زنان پرخون عوارض بارداری نیز بیشتر است بنابراین تجویز آهن نه تنها برای آنها لازم نیست بلکه ضرر هم دارد و آهن اضافی به جنین و مادر صدمه می زند.
وی افزایش فشارخون را از جمله عوارض آن می داند که برای زن باردار و جنین دردسر آفرین است.

مصرف آهن پس از زایمان
منصوره نوروزی در مورد لزوم استفاده از مکمل های آهن پس از زایمان می گوید: از آنجا که میزان خون از دست رفته پس از زایمان طبیعی ۵۰۰ سی سی و پس از عمل سزارین یک لیتر است، میزان ذخایر آهن زنان پس از زایمان کاهش خواهد یافت و توصیه می شود زنان حتی با میزان هموگلوبین طبیعی در بارداری نیز تا سه ماه پس از زایمان مکمل آهن را مصرف کنند.

بررسی قبل از بارداری
وی همچنین توصیه می کند زنان قبل از باردار شدن به پزشک مراجعه کنند و از نظر کم خونی بررسی و آزمایش شوند تا با بیماری فقر آهن باردار نشوند. نوروزی کمبود اسید فولیک را شایع تر از فقر آهن می داند و می گوید: از آنجا که در کشور ما با آمار بالایی و شاید دو برابر با کمبود اسید فولیک مواجه هستیم، توصیه می شود زنان سه ماه قبل از باردار شدن روزانه یک عدد قرص یک میلی گرمی اسید فولیک مصرف کنند، زیرا کمبود آن نقایص زیادی از جمله نقص در لوله عصبی و نخاع جنین به وجود می آورد.

مصرف مولتی ویتامین ها
تغذیه مناسب و استفاده از سه نوع مواد غذایی بهترین راه پیشگیری از کمبود ویتامین ها است لذا مصرف هیچ نوع داروی خاصی بجز اسید فولیک در بارداری توصیه نمی شود.
به گفته نوروزی، آهن نیز در صورت اثبات کم خونی در زنان لازم است و با انجام آزمایشاتی که در طول مدت بارداری انجام می شود، کم خونی قابل شناسایی است.
مصرف مولتی ویتامین نیز در صورت تجویز پزشک، اشکالی ندارد زیرا اگر پزشک متوجه شود که زن باردار با مشکل تغذیه ای روبه رو است و نمی تواند از همه نوع مواد غذایی استفاده کند یا این که بیشترین نوع تغذیه فرد را برنج تشکیل می دهد و از پروتئین کمتر استفاده می کند، مولتی ویتامین تجویز می کند.ضمن این که مصرف بیش از حد مولتی ویتامین ها علاوه بر ایجاد مسمومیت از جذب ویتامین و املاح دیگر بدن جلوگیری می کند.
از طرفی برخی مولتی ویتامین ها نیز حاوی آهن هستند که درصورت مصرف قرص آهن به صورت جداگانه، باعث افزایش میزان آهن خون می شوند.

منابع آهن و اسید فولیک
پروتئین های حیوانی علاوه بر این که بهترین منابع آهن هستند دارای ریز مغذی روی نیز هستند.گوشت قرمز، غذاهای دریایی مانند ماهی، زرده تخم مرغ، میوه های خشک، حبوبات، غلات و سبزیجات از جمله اسفناج آهن خوبی دارند و برای آن که جذب آهن منابع غیرحیوانی بهتر شود لازم است همراه با پروتئین حیوانی مصرف شود.
اسید فولیک نیز در منابعی چون گیاهان برگ سبز و پهن مانند کاهو و پروتئین های حیوانی وجود دارند.