رحم اجاره ای در ایران، نظر مراجع تقلید

جامعه امروزی با معضلات بسیاری دست به گریبان است که یقیناً یکی از مهم‌ترین مسائل آن پدیده طلاق است که آثار مخرب آن در ابعاد اجتماعی فوق العاده بوده و موجب ایجاد آسیب‌های اجتماعی فراوانی می شود. در سال های اخیر روند بروز این مشکل در کشور افزایش یافته است به نحوی که سیر صعودی طلاق در کشور در حال جابه جا کردن رکودهای جهانی است.

چنانچه ایران در زمینه آمار طلاق به رتبه چهارم جهان صعود کرده است. در طی سال های ۹۰-۸۵ آمار طلاق از ۹۴ هزار به ۱۴۳ هزار افزایش یافته و در سال ۹۲ این آمار به بیش از ۱۴۴ هزار مورد رسیده است. چنانچه در سال۹۲ میزان طلاق ۴/۳درصد نسبت به سال ۹۱ افزایش یافته است که ۲/۱۴درصد متارکه ها مربوط به سال اول زندگی و حدود ۵۰درصد طلاق ها مربوط به ۵ سال اول زندگی است. سال ۹۲ به طور متوسط در ازای هر ۵ ازدواج، یک طلاق و در مقابل هر صد ازدواج ۱/۲۰ طلاق به ثبت رسیده است. در میان عوامل اعلام شده برای علل طلاق در کشور، رقم قابل توجهی یعنی ۴۲ درصد از طلاق ها تحت تأثیر اعلام نشده دست بندی می شوند. به هر حال در پیداش طلاق، عوامل شناخته شده و ناشناخته ای درست به دست هم داده و موجب ناسازگاری زناشویی و انحلال کانون خانواده و بالا رفتن نرخ طلاق در جامعه ایرانی به ویژه در سال های اخیر شده است.

براساس تحقیقات به عمل آمده مشخص شده ۲۰درصد از جدایی ها به خاطر عدم باروری زوجین است و به این دلیل یکی از شیوه های خروج این زندگی ها از بحران طلاق استفاده از رحم اجاره ای است اما رحم اجاره ای چیست؟ رحم اجاره ای راه درمانی زوج های نابارور است که در این متد، استفاده از روش اهدای گامت ( اسپرم یا تخمک) یا اهدای جنین است و در صورت وجود مشکلات آناتومیک رحم نیاز به استفاده از رحم اجاره ای به وجود می آید. در واقع استفاده از رحم جایگزین زمانی صورت می گیرد که مادر از رحم خود نمی تواند استفاده کند. بنابراین نیاز به زنی است که باید نطفه زن و مرد دیگری را در رحمش میزبانی کند. البته این خانم ترجیجاً لازم است قبلا تجربه بارداری وو داشتن فرزند اسلم را داشته باشد، اگر ندارد باید مطلقه باشد. در این صورت یک تست معمولی از این خانم گرفته می شود که اختلالات عجیب و غریب و عده ظاهراً روانپزشکی نداشته باشد که در اصطلاح به آن چکاپ می گویند که معلوم می شود شخص مورد نظر برای این کار مناسب است یا نه.

هزینه رحم اجاره ای بیش از هر چیز به توافق دو طرف معامله دارد. به عبارتی به وضع مالی دو طرف بستگی دارد. البته قیمت پایه بیست میلیون تومان است که بخشی از این پول در روز انتقال جنین و بخشی دیگر هنگام سونوگرافی قلب جنین و مقداری در ماه های سوم تا هشتم و مابقی مانده بعد از به دنیا آمدن نوازد و دریافت جواب آزمایش DNA برای خاطرجمعی از اینکه نوزاد بچه واقعی زوج درخواست کننده باشد) پرداخت می شود. البته برخی از زوج ها که وضع مالی بهتری دارند ماهیانه مبلغی را هم به عنوان نفقه زن اجاره دهنده رحم می دهند تا در تنگنا نباشد . البته هزینه داروها و ویزیت پزشک و خرج لقاح خارج از رحم و هزینه های زایمان نیز از دیگر مخارجی است که زوج باید آن را پرداخت کنند.

البته نباید فراموش کرد که مقوله رحم جایگزین، چالش های اجتماعی متعددی همچون تجاری سازی واگذاری رحم، شکل گیری بازار سیاه، ظهور دلالان و واسطه ها، کمبود تعداد داوطلبان واگذاری رحم و نیز فقر اقتصادی و فرهنگی پاره ای از آنها که علاوه بر ایجاد انحصار و سوء استفاده های مالی، و زمینه سازی عدم اعتماد طرفین و اخاذی مشکلات زیادی را در حوزه های گوناگون ایجاد می کند که شرح مختصری از آن را توضیح خواهیم داد.

در مورد رحم اجاره ای؛ مسئله عدم اعتماد است. زیرا دو طرف معامله یعنی دهنده و گیرنده به هم اعتماد ندارند البته قابل توجه اینکه اجاره کنندگان رحم بدبین تر هستند چون زن مقابل را نمی شناسند و نمی دانند که آیا مراقبت هایی لازم را به عمل می آورد یا نه؟ ولی خوب موارد هم بوده و زوج های جوان اعتماد کرده و جواب هم گرفته اند. ولی با این حال بعضی از زنان اجاره دهنده بدقولی می کنند و حاضر نمی شوند پس از تولد نوزاد را به پدر و مادر اصلی اش پس بدهند و یا مواردی هست که قبل از بدنیا آمدن نوزاد خود را پنهان می کنند و می روند و یا در طول دوران بارداری به سلامت خود و جنین توجه نمی کنند. البته این یک سوی قضیه است. اما از طرف دیگر گاهی زوج ها در وسط کار، زن حامل جنین را رها کرده اند و می روند و بعد معلوم می شود که به علت اختلافات پیش آمده بین خودشان قید بچه را زده اند؛ سرانجام آن جنین بلاتکلیف درون رحم اجاره ای یا سقط می شود.

و یا ممکن است بدنیا بیاید و از نوزاد سوء استفاده شود. به هر حال این یک نوع معامله است و در آن یک سری دلال یا واسطه وجود دارند که از زوج ها پول می گیرند و کار عمده آنها پیدا کردن و معرفی کردن زنان واجد شرایط است. اگر چه اولین حرف واسطه گران این است که زنان اجاره دهنده رحم قابل اعتماد هستند و مشکلی ایجاد نخواهد کرد. بنابرعلم پزشکی گر چه جنینی که در رحم مادر اجاره ای است خصوصیات ژنتیکی پدر و مادر اصلی خود را دارا می باشد و هیچ تشابهی به صاحب رحم اجاره ای ندارد، ولی خانم اجاره دهنده رحم اگر سیگار بکشد باعث کاهش وزن جنین می شود و یا اگر شرایط روحی خوبی نداشته باشد و دچار استرس و اضطراب باشد خواه و ناخواه بر خلق و خوی نوزاد مؤثر است.

نکته مهم اینکه همه زوج هایی که مشکل ناباروری دارند و زندگی زناشویی آنها به طلاق نزدیک است سعی دارند زودتر دست به کار شوند و به فرزندشان برسند. البته در بعضی از موارد زوج ها ، زنی از بستگان نزدیک خود را جهت قبول این عمل انتخاب می کنند و خانم جانشین نیز به دلیل انگیزه های نوع دوستانه و خیرخواهانه قبول می کند در این موارد نه احتیاج به واسطه است و نه هزینه واسطه گری و نه هزینه هایی که باید به بانوی رحم اجاره ای پرداخت شود.

قابل ذکر اینکه خانمی که از رحم او استفاده می شود با نام فرد صاحب جنین در بیمارستان بستری می شود این کار به علت این است که در بیمارستان گواهی ولادت به اسم شخصی که نوزاد را به دنیا می آورد صادر می شود در صورتی که اگر این کار به صورت قانونی انجام شود بسیاری از مشکلات رفع می گردد. اما اینکه آیا انجام این کار از لحاظ قانونی و فقهی مجاز است یا نه؟ نظام حقوقی ایران هنوز پاسخی شفاف نداده است. البته مدر صاحب جنین و شخصی که رحم او جایگزین می شود و در نهایت فرزندی که بدنیا می آید از لحاظ قاونی هر کدام حقوق و وظایفی دارند.

البته قرار داد رحم جایگزین در زمره قراردادهای لازم است و طرفین آن باید به تعهدات مندرج در این قرارداد پایبند باشند و آنها را ایفا کنند. طبقه گفته سخنگوی کمیسیون قضایی مجلس برای سازماندهی این وضعیت لازم است برای سامان گرفتن بازار رحم اجاره ای که روشی منطقی و شرعی است باید دولت وارد عمل شود و کمیسیونی متشکل از نمایندگان ثبت احوال ، وزارت بهداشت، دادگستری کشور تشکیل دهد و لایحه ای را تنظیم و برای تصویب به مجلس ارسال کند و مطمئن باشد مجلس آمادگی همراهی با دولت در این موضوع را دارد.

پاره ای از استفتائات مراجع عظام تقلید در خصوص این نوع از لقاح مصنوعی را در ادامه می خوانید:

آیت الله خامنه ای:
الف ـ آیا لقاح آزمایشگاهی در صورتی که اسپرم و تخمک از زن و شوهر شرعی باشد، جایز است؟ ب ـ بر فرض جواز، آیا جایز است این کار توسط پزشکان اجنبی صورت بگیرد؟ و آیا فرزندی که از این طریق به دنیا می‏آید ملحق به زن و شوهری است که صاحب اسپرم و تخمک هستند؟ ج ـ بر فرض که عمل مذکور فی‌نفسه جایز نباشد، آیا موردی که نجات زندگی زناشویی متوقف بر آن باشد، از حکم عدم جواز استثنا می‏شود؟
ج: الف ـ عمل مذکور فی‏نفسه اشکال ندارد ولی واجب است از مقدمات حرام مانند لمس و نظر اجتناب شود. ب ـ کودکی که از این طریق متولد می‏شود ملحق به زن و شوهری است که صاحب اسپرم و تخمک هستند. ج ـ گفته شد که عمل مذکور فی‌نفسه جایز است.

آیت الله سیستانی:

پرسش: لقاح مصنوعی از زن و مرد شرعی و گذاردن آن در رحم زن دیگر برای باردار شدن چیست؟

پاسخ: فی حد نفسه اشکال ندارد.

آیت الله سبحانی:
هرگاه اسپرم زوج با تخمک زوجه تلقیح شود اما پرورش جنین در رحم اجاره اى قرار گیرد، حکم فرزند چیست؟
فرزند یاد شده از آن زوج و زوجه است که از اسپرم و تخمک آنها متولد شده است ولى نسبت به صاحب رحم اجاره اى احتیاط شود یعنى این فرزند احتیاطاً نمى تواند با صاحب رحم و فرزندان او ازدواج کند.
شوهرو همسر اسپرم و تخمک دارند ولى رحم قابلیت نگهدارى جنین را ندارد ولذا اسپرم را با تخمک در بیرون تلقیح مى کند و در رحم اجنبیه (رحم اجاره اى) قرار مى دهند اگر این کار با مقدمات حلال صورت گیرد جایز است؟ و آیا فرزند با این سه نفر(صاحب اسپرم، صاحب تخمک، صاحب رحم) محرم است؟

در صورتى که صاحب رحم اجاره اى شوهر نداشته باشد صاحب اسپرم وى را در مدت نگهدارى جنین عقد موقت کند و فرزندِ صاحب اسپرم و تخمک مى باشد و نسبت به صاحبِ رحم باید احتیاط کرد.

آیت الله مکارم شیرازی:
تلقیح اسپرم و تخمک زن و شوهر شرعى در خارج از بدن و جایگزینى آن در رحم همان زن چه حکمى دارد؟ آیا کودک حاصل حلال زاده است؟

این کار ذاتاً اشکالى ندارد; ولى چون معمولاً مستلزم نظر و لمس حرام است، تنها در صورت ضرورت جایز مى باشد. (منظور از ضرورت این است که مثلاً اگر این کار انجام نشود زندگى زناشویى آن مرد و زن مختل، و یا زن گرفتار بیمارى مى شود). و در هر حال فرزند مذکور حلال زاده است.

آیت الله صافی گلپایگانی:
چنانچه ملازم با حرام از قبیل لمس و نظر نباشد فی نفسه مانعی ندارد.

اما روش دیگر برای بارورسازی زوج های نابارور تزریق اسپرم مرد به رحم زنی غیر از همسرش است که در حکم شرعی این مورد بین فقها اختلاف نظر وجود دارد. برخی از مراجع نقلید به طور صریح این کار را مجاز ندانسته اند و برخی هم برای آن شروطی قائل شده اند که در ادامه مشروح آن را می خوانید:

آیت الله خامنه ای:
گاهی بعضی از زوج‏ها به علت عدم تخمک گذاری در زن که وجود آن برای عمل لقاح ضروری است، مجبور به جدایی شده و یا به علت عدم امکان درمان بیماری و بچه‏دار نشدن، با مشکلات زناشویی و روحی مواجه می‏شوند، آیا در این صورت جایز است که به روش علمی از تخمک‏گذاری زن دیگری برای انجام عمل لقاح با نطفه شوهر در خارج از رحم استفاده شود و سپس نطفه لقاح یافته به رحم آن زن منتقل گردد؟

گفته شد که عمل مذکور فی‌نفسه جایز است.

آیت الله سبحانی:
خانمى، تخمک براى بچه دار شدن ندارد، لذا اسپرم شوهرش را با تخمک زن دیگرى بارور مى کنند و در رحم این خانم قرار مى دهند اگر این کار با مقدمات حلال صورت گیرد جایز است؟

هرگاه زنى که اسپرم شوهر با تخمک او تلقیح شده، زن شرعى او باشد و در این صورت تخمک تلقیح شده را در رحم زن اول قرار دهند اشکال ندارد و فرزندى که متولد مى شود براى زن صاحب رحم محرم خواهد بود چون فرزند شوهرش است و اما اگر آن زن زوجه شرعى نباشد چنین تلقیحى جایز نیست.

آیت الله سیستانی:
پرسش: آیا قرار دادن نطفه مرد اجنبی در رحم زن اجنبیه فی نفسه جایز است ؟ آیا این عمل شبیه به زنا نیست ؟

پاسخ: جایز نیست ولی حکم زنا را ندارد.

آیت الله مکارم شیرازی:
خانمى بر اثر تزریق آمپول، از مرد بیگانه‌اى حامله شده، (و به اصطلاح رحم خود را اجاره داده،) و پس از وضع حمل، فرزند را به صاحب نطفه مى‌دهد. حکم این مسأله چیست؟ و فرزند ملحق به کیست؟ و از نظر ارث، چگونه است؟
جواب: تزریق نطفه مرد اجنبى به زن اجنبى حرام است. و بچّه‌اى که از ترکیب این دو نطفه متولّد مى‌شود، حکم فرزند نامشروع دارد. ولى اگر نطفه مردى را با نطفه همسر شرعى‌اش در خارج رحم ترکیب کنند، و در رحم زن دیگرى پرورش یابد، فرزند مشروع و متعلّق به صاحبان نطفه است. ولى این کار جز در موارد ضرورت، اشکال دارد.