چگونه کودکی مسئولیت پذیر داشته باشیم؟ (۱)

زینب قائم‌پناه؛ دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی دانشگاه تربیت مدرس؛ مسؤولیت‌پذیری یعنی قابلیت پذیرش، پاسخگویی و به عهده گرفتن کاری که از کسی درخواست می‌شود و شخص حق دارد آن را بپذیرد و یا رد کند. مسؤولیت با وظیفه تفاوت دارد. وظیفه کاری است که به كسی محول می‌شود و باید حتماً انجام بگیرد.

وقتی از کسی می‌خواهید مسؤولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملاً مشخص شود که موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می‌آورد. البته اجباری برای پذیرش این درخواست وجود ندارد. در واقع مسؤولیت، انتخابی آگاهانه است؛ درست مثل قراردادی نانوشته که تمام اجزای آن برای طرفین، مشخص است.

برای بسیاری از پدر و مادران این سؤال پیش‌می‌آید که وقتی فرزندان‌شان به رعایت قوانین و مقررات تن درنمی‌دهند و از انجام آن سرپیچی می‌کنند چگونه می‌توان آنها را مسؤولیت‌پذیر تربیت كرد؟

واژه مسؤولیت از لحاظ لغوی به معنی توانایی پاسخ دادن، و در عرف عام به مفهوم تصمیم‌گیری‌های مناسب و موثر است. منظور از تصمیم‌گیری مناسب این است كه كودك در چارچوب هنجارهای اجتماعی و انتظاراتی كه معمولاً از او می‌رود، دست به انتخابی بزند كه سبب ایجاد روابط انسانی مثبت، افزایش ایمنی، موفقیت و آسایش خاطر وی شود. مسؤولیت ارثی نیست و باید از طریق تجربه آموخته شود. آموزش مسؤولیت‌پذیری به كودكان، نیاز به جوی خاص در خانه و مدرسه دارد.

چنین جوی در مورد تصمیم‌گیری‌ها و پیامدهای آنها، اطلاعاتی به كودكان می‌دهد و منابعی را برایشان فراهم می‌كند تا بتوانند تصمیمات صحیحی بگیرند و در بزرگسالی مسؤولیت هر آنچه را كه در زندگی رخ می‌دهد، بر عهده گیرند.

كودك از نخستین روز زندگی تا بزرگسالی باید مسؤولیت‌پذیری خویش را افزایش دهد. او از طریق كنش‌های متقابل با والدین، معلمان و همسالانش به اهمیت مسؤولیت پی می‌برد. این كنش‌های متقابل، شامل انتظاراتی است كه می‌توان از كودك داشت و اینكه او باید یاد بگیرد روز به روز به نحوی مناسب‌تر و موثر تر به آنها پاسخ دهد. اگر تمام مراحل رشد فرزندان به درستی طی شود، شرایط مسؤولیت‌پذیری مهیا می‌گردد. کودک باید توجه، محبت و عشق کافی دریافت کرده باشد. او نباید تصور کند به ازای کاری که کرده است، دوستش دارند و دوست داشتن شرطش مسؤولیت‌پذیری است.

در این صورت، به طور غیرمستقیم والدینش را می‌آزماید. او پیش خود می‌گوید: «کاری می‌کنم ببینم واقعاً مرا دوست دارند یا اگر کاری از من خواستند انجام نمی دهم تا ببینم باز هم دوستم دارند؟» احساس امنیت درونی کودک با حس دوست داشته شدنش شکل می‌گیرد.

هنگامی که او حس کند خوب و دوست‌داشتنی است و می‌تواند چیزهای خوبی به دیگران بدهد، همه کارها را با خوشحالی انجام خواهد داد. اما اگر دائماً به او بگویند که تو نمی توانی، خراب می‌کنی، عقلت نمی‌رسد و تو عرضه نداری، برای انجام دادن هر کاری ترس او بیشتر شده و در نتیجه مسؤولیت‌پذیری‌اش كم می‌شود.

به یاد داشته باشید، فرزندانی که رشد و بالندگی آنها همراه با استقلال باشد، مسؤولیت‌پذیرتر بار می‌آیند. کودکی که از ابتدا امکان استقلال به او داده شده باشد، آمادگی بیشتری برای پذیرفتن مسؤولیت خواهد داشت. به همین دلیل است كه می‌گویند استقلال فرد الگویی است که باید از شروع زندگی افراد پذیرفته شود و وابستگی، کمکی به مسؤولیت‌پذیری فرزندان نمی‌کند.

ادامه دارد ...