سونوگرافی های ضروری در بارداری، دو یا سه بعدی؟

تأثیرات سونوگرافی:
سالهاست که آثار بدیع حاصل از کشفیات بشر تحول عظیمی را در زندگی و بستر تاریخ ایجادکرده است. اکتشافات پرده از بسیاری ابهامات برداشته و انسان را با دنیایی تازه از واقعیتهای آن آشنا کرده است.در کنار تمام دستاوردهای انسانی، سونوگرافی، ابداعی باارزش بوده که نقش مهمی در علم پزشکی برای تشخیص و شناسایی بسیاری از ناهنجاریها داشته است.این وسیله تشخیصی در طول تاریخ، شمار نقصهای جسمانی که بشر عاجز از درمان آن است را در جامعه کاهش داده و نقش مؤثری در پیشگیری از بسیاری عوارض و مرگ و میرها داشته است اما دیدگاه دیگری که باید مدنظر قرار گرفته شود آن است که سونوگرافی تنها وسیلهای تشخیصی است و تکرار بیدلیل و غیرموجه بخصوص انواع دو و سهبعدی آن ممکن است عوارض جبرانناپذیری را در آینده به دنبال داشته باشد.

تصویربرداری اولتراسوند (فراصوتی):
سونوگرافی، فرآیندی است که از طریق امواج فوقالعاده سریع صدا، تصاویری از بافتها و ارگانهای داخلی بدن انسان تولید شده و در نهایت پس از شکلگیری به مانتیور ارسال میشود تا قابل مشاهده باشد.تشکیل تصاویر در این روش تصویربرداری نیاز به امواج با فرکانس معینی دارد اما عملکرد بدون اشعه ایکس آن باعث برتریاش بر دیگر روشهای تشخیصی از جمله عکس رادیولوژی شده است.تصاویر حاصل از اولتراسوند، برای ارزیابی قسمتهای مختلف بدن از جمله شکم، عروق خونی، ارگانهای داخلی و تشخیص بیماریهای حفره شکم در مراحل اولیه مورد استفاده قرار میگیرد، ضمن اینکه تشخیص به موقع بسیاری از تومورها بخصوص تومورهای رحمی کمک زیادی به درمانهای پزشکی و کاهش میزان مرگ و میر کرده است.وضوح کیفیت تصویر سونوگرافی باعث شده تا این روش یکی از الزامات مراقبتهای دوران بارداری شود و بدینوسیله، ساختار و سطح بدن و مغز جنین بهراحتی تحت ارزیابی قرار گیرد.امکان مشاهده جنین از زوایه مناسب در این روش به پزشک اجازه میدهد تا هر نوع ناهنجاری مادرزادی در مرحله مناسب تشخیص داده شده و رشد و حالت جنین مکان و موقعیت جفت و میزان مایع آمینوتیک اطراف جنین تخمینزده شود.

در حال حاضر، هفت نوع سونوگرافی وجود دارد که کاربرد اصلی آنها یکسان است. سونوگرافی معمولی، نوع پیشرفته آن، داپلر (نوعی سونوگرافی رنگی از عروق خونی)، سهبعدی، چهاربعدی و اکوکاردیوگرافی جنین. سونوگرافی دوبعدی، اولینبار در سال 1960 مورد استفاده قرار گرفت. تصاویر حاصله از این روش سیاه و سفید است اما در سال 2000 با ابداع سونوگرافی سه بعدی، تصاویر واضحتر و رنگی بهدست آمد و در نهایت در سال 2005 نیز از طریق سونوگرافی چهاربعدی، حرکت و صدای جنین نیز ثبت شد.پ

سونوگرافی سه بعدی و چهاربعدی:
سونوگرافی سهبعدی در واقع نمایش سهبعدی از سطح و ساختار بدن است که به تصاویر حجم میدهد. دکتر محمدمهدی آرسته، متخصص رادیولوژی در رابطه با ابزار مورد استفاده در این تصویربرداری میگوید: پروب مورد استفاده در سونوگرافی، حاوی کریستالهایی است که تحتتأثیر امواج الکتریسیته دچار ارتعاش شده و داخل بدن صداهایی تولید کرده که پس از برگشت به دستگاه به شکل تصاویر مشاهده میشود.تفاوت عمده این روش با سونوگرافی معمولی آن است که در تصویربرداری سهبعدی بهجای یک کریستال سه نوع کریستال در پروب بهکار برده شده تا همزمان در سه جهت صدا و امواج صوتی فرستاده شود و تصاویر در سه جهت طول، عرض و عمق تولید و قابل مشاهده شود. این در حالی است که در سونوگرافی چهاربعدی، بعد حرکت نیز ثبت و نمایش داده میشود بنابراین به تعداد کریستالهای موجود در پروب افزوده میشود تا حرکات جنین به شکل زنده نمایش داده شود.رئیس انجمن رادیولوژی استان فارس، امواج الکتریسیته ساطع شده از پروب دستگاه سونوگرافی را برای بدن مفید دانسته و میگوید: اگرچه این امواج خطرات اشعه ایکس را ندارد ولی افزایش تعداد کریستالها و به دنبال آن تشدید امواج ممکن است در آینده عوارضی را به دنبال داشته باشد. به همین دلیل سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی تنها در صورت لزوم آن هم یک مرتبه در طول بارداری درخواست میشود.

برتری تصویربرداری دوبعدی:
سونوگرافی، ابزاری تشخیصی و غیرتهاجمی است که تاکنون آسیب یا عارضه آن روی جنین ثابت نشده است. اما دانشمندان هنوز اطلاعات کافی در رابطه با اثرات مخرب تکرار و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض امواج آن در اختیار نداشته و به همین دلیل برای انجام انواع سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی، محدودیت قائل هستند.در حال حاضر، سونوگرافی معمولی یا دوبعدی که تصاویر سیاه و سفید در اختیار پزشک قرار میدهد، بیخطرترین روش تصویربرداری در دوران بارداری است که اغلب برای تأیید ضربان قلب، رد هرگونه مشکل و یا حاملگی خارج از رحمی، تخمین سن بارداری، تعیین موقعیت جنین و تشخیص ناهنجاریهایی مانند سندرم داون مورد استفاده قرار میگیرد.به گفته دکتر آرسته، در کشورهای غربی به دلیل آنکه هنوز عواقب و عوارض سونوگرافی دو بعدی نیز نامشخص است و حتی امکان تظاهر آن در 30 تا 40 سال آینده وجود دارد، زنان باردار خود تمایلی به انجام آن ندارند و در برخی کشورهای پیشرفته نیز تصویربرداری تنها یک مرتبه، آن هم در ماه پنجم یا ششم برای تشخیص نحوه زایمان انجام میشود. این درحالی است که در کشور ما، زنان باردار چندین مرتبه به دلایل غیرموجه تحت سونوگرافی قرار گرفته و حتی در برخی موارد برای تهیه تصاویر واضحتر و عکس از سنین مختلف، داوطلب استفاده از سونوگرافی سه و چهار بعدی میشوند.

به گفته دکتر آرسته، گاهی اوقات انجام سونوگرافی متوالی دوبعدی و یا حتی انواع سه بعدی یا چهاربعدی آن برای تشخیص ناهنجاریهای ظاهری جنینی مانند شکاف کام یا برخی ناهنجاریهای استخوانی کاربرد دارد اما به دلیل آن که انواع سه بعدی و چهار بعدی آن سه برابر انرژی بیشتر با حداکثر قدرت به جنین وارد میکند، انجام آن به صلاح جنین و زن باردار نبوده و باید تنها در صورت لزوم و به تجویز پزشک انجام شود.در حال حاضر، مقالات بسیاری در رابطه با ناهنجاریهای ناشی از سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی ارائه شده است. براساس مطالعات انجام شده، امکان آسیب پوست، سوختگی بافت نرم جنین و کاهش حس شنوایی جنین در این دو روش تصویربرداری وجود دارد و حتی ممکن است عواقب خطرناک و تهدیدآمیزتری را به دنبال داشته باشد.دکتر ابوالفضل مهدیزاده، متخصص زنان و زایمان در این رابطه معتقد است: از آنجا که بررسی ارگانها و اندامهای جنین در سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی زمانی حدود 30 تا 45 دقیقه نیاز دارد، فرکانس بالای ساطع شده در این روش، اثر زیادی به جنین وارد کرده و حرارت ناشی از آن موجب آسیب به جنین و مادر میشود.وی بسیاری ناهنجاریهای جنینی را پیامد تکرارهای بیمورد و غیرضروری سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی میداند و تأکید میکند که این نوع سونوگرافیها تنها در صورت صلاحدید پزشک و تا حد امکان یک مرتبه در هفتههای 18 تا 24 بارداری انجام شود. در غیر این صورت، برای زن باردار بدون سابقه مشکلی خاص، یک بررسی از طریق سونوگرافی دوبعدی کفایت میکند.

تحقیقات دیگری که روی تعدادی موش در آزمایشگاه انجام شد حاکی از آن بود که امواج فراصوتی 7/6 مگاهرتز برای مدت 30 دقیقه یا بیشتر باعث پیدایش اختلالات عصبی در جنین موش شده و عواقبی مانند تأخیر رشد ذهنی را به دنبال داشته است. دانشمندان پس از بررسیهای گوناگون به این نتیجه رسیدند که افزایش حرارت هنگام انجام تصویربرداری با فرکانسهای زیاد عامل آسیب به سیستم عصبی مرکزی می شود و تکثر و رشد آن را دچار اختلال میکند.دکتر عباس درگاهی، رادیولوژیست، مغز جنین را حساسترین عضو نسبت به امواج صوتی میداند و میگوید: از آنجا که آسیب به مغز، عارضهای جدی و جبرانناپذیر است و سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی هیچگونه برتری نسبت به سونوگرافی معمولی ندارد، نباید خطرات آن را به جان خرید زیرا هیچ ناهنجاری وجود ندارد که در سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی قابل شناسایی باشد ولی در سونوگرافی دو بعدی قابل تشخیص نباشد.وی این قبیل سونوگرافیها را فاقد ارزش تشخیصی میداند و معتقد است، هر نوع عارضهای که در سونوگرافی دو بعدی کشف میشود در تصویربرداری سه بعدی تنها به کمک بعد و رنگ، فانتزی نمایش داده میشود. همچنین برخلاف تفکرات عام مردم که تصور میکنند سونوگرافی سه بعدی نواقص را بهتر و دقیق نشان میدهد باید گفت دستگاه ناهنجاری را شناسایی نمیکند بلکه فرد سونوگراف است که با مهارت خود، بافتها را از هم تمایز داده و ناهنجاریها را تشخیص میدهد که این فرآیند با سونوگرافی دوبعدی یا معمولی نیز امکانپذیر است. علاوه بر این، تصویربرداری سه بعدی هنگامی که جنین در حال حرکت است یا به دیواره رحم یا جفت چسبیده باشد، شدیداً محدودیت داشته و وضوح تصویر کاهش پیدا میکند.

ظاهر و سطح بدن تنها بعدی است که در سونوگرافی سه بعدی و چهار بعدی قابل بررسی است بنابراین اطلاعات کافی در رابطه با ارگانهای داخلی بدن مانند قلب و مغز را در اختیار پزشک قرار نمیدهد و کاربرد زیادی در تشخیص ناهنجاریها ندارد بنابراین این روش تصویربرداری در لیست تعرفههای بیمه قرار نگرفته و استفاده غیر ضروری آن تنها باعث اتلاف وقت و هزینه میشود.