برای اجتماعی شدن کودکان چه باید کرد؟

مادران در مقایسه با پدران، سهم بیشتری را در اجتماعی کردن کودکان‌شان دارند، توانایی برقراری ارتباط و حضور در فعالیت‌های جمعی شاید واضح‌ترین و مشخص‌ترین مصداق برای تشخیص میزان اجتماعی بودن هر فردی باشد. موضوعی که زندگی فردی و اجتماعی همه انسان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این درحالی است که در همه فرهنگ‌ها، خانواده عامل اصلی اجتماعی شدن فرزندان در دوران طفولیت است، البته در مراحل بعدی زندگی فرد، عوامل دیگری مانند مدرسه، رسانه‌ها و گروه همسالان در این امر دخیل هستند، با این وجود نمی‌توان سهم خانواده را در این امر نادیده گرفت.

مصداق بارز آن، مشکلاتی است که جوامع مدرن به دلیل کاهش نقش خانواده‌ها در روند اجتماعی شدن فرزندان با آن مواجه هستند. مواردی چون بی‌توجهی به معیارها، ارزش‌ها و هنجارهای خانواده و حتی جامعه، تبعیت از گروه دوستان و کاربرد خرده‌فرهنگ‌های گروه‌های دوستی که با هنجارهای اجتماعی در تضاد است. در اینجا ذکر مثالی علمی‌ خالی از لطف نیست: « جنی » یکی از نمونه‌هایی است که گویای نقش والدین در اجتماعی کردن کودکان‌است.

این دختر کالیفرنیایی از زمانی که حدود یک سال و نیم داشت تا ۱۳ سالگی در اتاقی حبس شده بود. پدر، جنی را که از هنگام تولد نقصی در مفصل ران خود داشت دائم کتک می‌زد، و از حدود ۲۰ ماهگی او را در اتاقی با پرده‌های کشیده و دربسته رها کرده بود. او در طول ۱۱سالی که در اتاق ماند سایر اعضای خانواده را تنها هنگامی ‌که برای غذا دادن به او می‌آمدند می‌دید. هنگامی‌ که در سال ۱۹۷۰ مادرش از خانه گریخت و جنی را با خود برد وی را به بخش نوتوانی یک بیمارستان سپرد.

اگرچه در طول هفت سال آموزش‌هایی به وی داده شد تا بتواند مانند انسان راه برود، تا حدی سخن بگوید و رفتار متعادلی داشته باشد، امّا هرگز رفتار او از یک کودک سه یا چهار ساله فراتر نرفت. این در حالی بود که آزمایش‌ها نشان داد، که جنی نه از نظر ذهنی عقب مانده بود و نه دچار هیچ گونه نقص مادر‌زادی دیگری بود. بنابراین برای پیشگیری از بروز مشکلاتی که دامنه آن همه عمر کودک ما را در بر می‌گیرد، باید تدبیری اندیشید. توصیه‌هایی که می‌تواند به ما کمک کند تا فرزندی اجتماعی داشته باشیم.

باید به خاطر داشته باشیم که کودک ما مانند همه افراد دوست دارد در خانه و محیط‌های دیگر، خود را عضوی فعال و مؤثر احساس کند. اینکه همه کارها را مادر و پدر انجام دهند، به تدریج این حس را به او القا می‌کند که سربار است و باید گوشه‌ای بنشیند. چنین حالتی به تدریج توانایی او را در برقرار کردن ارتباط با دیگران و حضور در فعالیت‌های جمعی کاهش می‌دهد. بنابراین باید از شرکت دادن او در فعالیت‌های خانوادگی آغاز کنیم و نقش و مسئولیتی به او بدهیم تا از این طریق احساس شخصیت کند، و برای حاضر شدن در گروه‌ها آماده شود، علاوه بر این، این کار وی را متعهد و مسئولیت‌پذیر بار خواهد آورد.

نکته دیگری که به شما در حل این مشکل کمک می‌کند، این است که اگر می‌خواهید کودکی اجتماعی داشته باشید، باید عادت‌های اجتماعی فرزندتان را تقویت کنید. پس از شرکت دادن وی در فعالیت‌های خانوادگی در محیط خانه نوبت به گام دوم می‌رسد، باید به سراغ اجتماعات کوچک بروید. برای شروع، معرفی یک دوست جدید هم سن و سال به عنوان همبازی به فرزندتان کافی است. می‌توانید این دوست را به خانه دعوت کنید. این کار دو حسن دارد؛ اینکه بر نحوه مراودات آنها نظارت کامل دارید و از سوی دیگر تعداد پدیده‌های جدیدی که فرزندتان با آن روبه‌رو می‌شود، کم است و به عبارتی شما قدم به قدم پیش رفته اید.

گام سوم، این است که دایره مراودات او را وسیع‌تر کنید. پس این بار فرزندتان را به خانه دوستش بفرستید. در صورتی که شما شناخت کاملی از دوست او و خانواده اش داشته باشید، این کار مشکلی ایجاد نخواهد کرد. پس با خیال راحت وی را از دایره ارتباطات در خانه خارج و به سمت اجتماع هدایت کنید. حال که فرزند شما توانسته به خوبی در خانه مسئولیت‌هایی را در حد توان خود انجام دهد، دوستی داشته باشد و گاهی اوقات به خانه او نیز برود، باید برای ورود به اجتماعات بزرگ‌تر او را آماده کنید. برای این کار عضو جدیدی را وارد گروه دونفره دوستی‌اش کنید. سپس از والدین این کودک هم بخواهید تا اجازه دهند بچه‌ها به نوبت در خانه یکدیگر با هم بازی کنند. توجه داشته باشید به این ترتیب دایره دوستان فرزندتان وسعت می‌گیرد و گروه دوستی او بزرگ‌تر می‌شود.

در این مرحله نوبت به حاضر شدن فرزندتان در جمع‌های بزرگ‌تر می‌رسد. می‌توانید او را در یک کلاس ثبت‌نام کنید، توجه داشته باشید که برای این کار فعالیّتی را انتخاب کنید که او به آن علاقه‌مند باشد. می‌توانید با والدین دوستان فرزندتان هم مشورت کنید، تا اگر آنها هم مایل باشند، کودک خود را ثبت‌نام کنند. شاید این گونه علاقه دختر یا پسر خود را برای حضور در چنین برنامه‌هایی افزایش دهید.

تا این جا موفق عمل کرده‌اید، اما یادتان باشد، کودکان و نوجوانان نیز مانند افراد بزر‌گسال خانواده دوست دارند در امور مربوط به آنها، طرف مشورت شما باشند، تا بتوانند نظرشان را نیز بگویند. از سوی دیگر حضور در تصمیمات خانوادگی و نظر‌خواهی از آنها می‌تواند به اعتماد به نفس‌شان بیفزاید. زیرا این شاخصه مهم‌ترین اصل حضور او در جامعه، و داشتن ارتباط موفق و اصولی با سایر افراد است. اگر نظر فرزندتان درست و منطقی بود، از او تشکر کنید و بگویید « چقدر خوب گفتی، آفرین » با این کار او مهارت ابراز نظر در جمع را پیدا می‌کند. اگر هم گفته وی قابل قبول نبود، با ملاطفت و به آرامی ‌او را متقاعد کنید و دلایل خود را برای او توضیح دهید.

تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد، مادر بیشترین تأثیر را در اجتماعی کردن کودک دارد تا به آنجا که می‌توان گفت نقش وی در این زمینه ۹۰ درصد است، امّا تأثیرگذاری پدر در این زمینه بسیار کمتر است. شاید دلیل آن حضور بیشتر مادر در کنار کودک و احساس وابستگی باشد که افراد در این گروه سنی خود به مادرانشان دارند. در واقع پدران و مادران نخستین مدل رفتاری برای کودکان خود هستند. نا‌توانی آنها در برقراری مراودات اجتماعی می‌تواند نتیجه نا‌مطلوبی را در شکل‌گیری این توانمندی در کودک داشته باشد.

فراموش نکنید، این روزها مشغله زیاد بزرگسالان، خانواده بیشترین آسیب را بر روند صحیح اجتماعی شدن کودکان دارد. این امر که خود معلول تغییر در نوع نیازهای افراد به تبع صنعتی شدن جوامع است، منجر به بروز مشکلات و معضل‌هایی چون فرار از خانه، اعتیاد به مواد مخدر و افزایش میزان جرم شده است. پس در میان همه مشغله‌های خود زمانی را به فرزند یا فرزندان‌تان اختصاص دهید. با او صحبت کنید و به اتفاق هم برای تفریح به خارج از خانه بروید.

توجه داشته باشید که اگر چه افراد و نهادهایی مانند والدین، خواهر و برادران، دوستان، مدرسه، رسانه‌های جمعی و به ویژه تلویزیون و امروزه کانال‌های ماهواره‌ای، سی‌دی‌های فیلم و بازی نقش مؤثری در فرآیند اجتماعی شدن فرد دارند، و از طرق مختلف در کودک تأثیر می‌گذارند، امّا با توجه به این که خانواده، مهم‌ترین بخش از محیط کودک است، قوی‌ترین عامل اجتماعی کردن کودکان‌تلقی می‌شود، و نقش کلیدی در شکل دادن به شخصیت، خصوصیات و انگیزه‌های افراد دارد. پس اگر قدم نخست را در خانه به درستی بردارید، نگرانی‌هایتان در این زمینه کم و کمتر خواهد شد.