کم خونی در دوران حاملگی، قابل پیشگیری است؟

کم‌خونی از بیماری‌های شایع مربوط به دوران بارداری است. در این وضعیت، سلول‌های قرمز سالم به‌اندازه کافی در خون وجود ندارند تا اکسیژن لازم را به بافت‌های بدن و جنین برسانند.

این درحالی است که بدن در دوران بارداری به خون بیشتری نیاز دارد تا بتواند رشد جنین را تضمین کند. اگر خانم‌های باردار،‌ به‌اندازه کافی آهن یا انواع موادمغذی دیگر را دریافت نکنند، بدن آنها نمی‌تواند تعداد سلول‌های قرمز خون را به‌اندازه لازم برای تولید خون بیشتر به جنین برساند.

البته کم‌خونی خفیف در دوران بارداری معمولا طبیعی است، اما همواره خطر تشدید کم‌خونی به‌علت کمبود آهن یا کاهش سطح ویتامین‌ها یا علت‌های دیگر وجود دارد. کم‌خونی می‌تواند باعث بروز احساس خستگی و ضعف در فرد شود.

از طرفی کم‌خونی، در صورت شدید بودن و درمان نشدن، می‌تواند خطر بروز عوارض جدی و تهدیدکننده‌ای مثل زایمان زودرس را افزایش دهد. در ادامه، با مهم‌ترین نکته‌ها درباره علل، علائم و درمان کم‌خونی در دوران بارداری آشنا می‌شوید.

انواع کم‌خونی در بارداری

انواع مختلفی از کم‌خونی ممکن است در دوران بارداری ایجاد شود که به‌طور کلی شامل این ۳ نوع می‌شوند: کم‌خونی ناشی از فقرآهن، کم‌خونی ناشی از کمبود اسیدفولیک و کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B۱۲. در ادامه به هر یک از این کم‌خونی‌ها اشاره می‌شود.

کم‌خونی فقر آهن

این نوع از کم‌خونی زمانی ایجاد می‌شود که بدن، آهن کافی برای تولید مقدار کافی از هموگلوبین ندارد. هموگلوبین، نوعی پروتئین در سلول‌های قرمز خون است که اکسیژن را از ریه‌ها به اندام‌های مختلف بدن انتقال می‌دهد. در کم‌خونی ناشی از کمبود آهن، هموگلوبین به اندازه کافی وجود ندارد و خون نمی‌تواند اکسیژن کافی را به بافت‌های مختلف موجود در سرتاسر بدن انتقال بدهد. کمبود آهن، شایع‌ترین علت ابتلا به کم‌خونی در دوران بارداری است.

کم‌خونی ناشی از کمبود اسیدفولیک

اسیدفولیک، یکی از انواع ویتامین‌های ب (B۹) است که به ‌طور طبیعی در بعضی از مواد غذایی مانند سبزی‌های دارای برگ سبز یافت می‌شود. بدن انسان برای تولید سلول‌های جدید،‌ از جمله سلول‌های قرمز خون به اسیدفولیک (فولات) نیاز دارد. خانم‌ها در دوران بارداری به فولات بیشتری نیاز دارند، اما گاهی فولات را به‌اندازه کافی از راه رژیم غذایی دریافت نمی‌کنند. در این وضعیت، بدن یک خانم باردار نمی‌تواند سلول‌های قرمز خون را به اندازه لازم تولید کند و در نتیجه انتقال اکسیژن به بافت‌های موجود در سرتاسر بدن با مشکل مواجه می‌شود. خوشبختانه، مکمل‌های فولات (اسیدفولیک) شناخته‌شده و در دسترس هستند. کمبود فولات به‌ طور مستقیم می‌تواند در انواع خاصی از نقص‌های مادرزادی نقش داشته باشد، مثل نقص لوله عصبی جنین (اسپاینا بیفیدا) و تولد نوزاد با وزن کم.

کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12

بدن برای ساختن سلول‌های قرمز سالم در خون به ویتامین B12 نیاز دارد، بنابراین، اگر خانم باردار، ویتامین B12 کافی را از راه رژیم غذایی دریافت نکند، بدن نمی‌تواند سلول‌های قرمز سالم به اندازه کافی تولید کند. خانم‌هایی که گوشت قرمز، مرغ، لبنیات و تخم‌مرغ به اندازه کافی مصرف نمی‌کنند، با خطر ابتلا به کمبود ویتامین B12 مواجه هستند. این کمبود می‌تواند در نقایص مادرزادی، مثل نقص لوله عصبی، نقش داشته باشد و حتی به زایمان زودرس منجر شود. البته از دست دادن خون هنگام زایمان و بعد از آن هم ممکن است باعث ابتلا به کم‌خونی شود.

عوامل خطرساز

همه خانم‌های باردار در معرض خطر ابتلا به کم‌خونی قرار دارند. با توجه به همین مساله است که همه خانم‌ها در دوران بارداری باید آهن و اسیدفولیک به میزان کافی دریافت کنند. با این‌حال، خانم‌هایی که در گروه‌های زیر قرار می‌گیرند، بیشتر از دیگران با این خطر روبرو هستند:

• خانم‌هایی که برای بار دوم یا بیشتر باردار می‌شوند.

• خانم‌هایی که ۲ بارداری نزدیک به هم را تجربه می‌کنند.

• خانم‌هایی که به‌علت بیماری صبحگاهی، حالت تهوع شدیدی دارند.

• خانم‌هایی که بین ۱۳ تا ۱۹ سالگی باردار می‌شوند.

• خانم‌هایی که به‌اندازه کافی از مواد غذایی سرشار از آهن استفاده نمی‌کنند.

• خانم‌هایی که قبل از بارداری، دچار کم‌خونی بوده‌اند.

علایم کم‌خونی در دوران بارداری

شایع‌ترین علایم کم‌خونی در دوران بارداری شامل رنگ‌پریدگی پوست، لب‌ها و ناخن‌ها، احساس خستگی یا ضعف، سرگیجه، تنگی‌نفس، ضربان قلب سریع و مشکل در تمرکز است. البته خانم‌های باردار ممکن است در مراحل اولیه کم‌خونی با علائم آشکار آن مواجه نشوند. علاوه بر این، بسیاری از علائم کم‌خونی با علائم بارداری مشابه است، بنابراین، حتما لازم است آزمایش‌ خون برای تشخیص کم‌خونی به‌طور منظم در دوران بارداری انجام شود.

عوارض کم‌خونی در بارداری

کم‌خونی شدید ناشی از کمبود آهن یا کم‌خونی درمان‌‌نشده در دوران بارداری می‌تواند خطر مواجه شدن با مشکلات زیر را افزایش بدهد: به دنیا آوردن نوزاد زودرس یا نوزاد کم‌وزن، احتمال نیاز به تزریق خون (اگر مادر هنگام زایمان، خون زیادی از دست داده باشد)، افسردگی پس از زایمان، به دنیا آوردن نوزاد مبتلا به کم‌خونی و به دنیا آوردن نوزادی که دچار اختلال در رشد است.

کمبود فولات درمان‌نشده می‌تواند خطرات زیر را بالا ببرد: به دنیا آوردن نوزاد زودرس یا نوزاد کم‌وزن و به دنیا آوردن نوزاد مبتلا به نقص مادرزادی در ستون فقرات یا مغز (مانند نقص لوله عصبی). درمان نکردن کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B۱۲ نیز می‌تواند خطر به دنیا آوردن نوزاد مبتلا به نقص لوله عصبی را افزایش بدهد.

آزمایش‌های کم‌خونی

خانم‌های باردار در اولین مراجع‌هایشان به پزشک در دوران بارداری باید آزمایش خون برای تشخیص کم‌خونی انجام بدهند. شاخص‌های اندازه‌گیری‌شده در آزمایش خون معمولا شامل موارد زیر هستند:

هموگلوبین: هموگلوبین، نوعی پروتئین سرشار از آهن در سلول‌های قرمز خون است که اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌های موجود در بدن منتقل می‌کند.

هماتوکریت: درصد سلول‌های قرمز خون در نمونه‌های مشخصی از خون فرد است.

اگر این آزمایش‌ها نشان دهند که سطح هموگلوبین یا هماتوکریت در خون فرد پایین‌تر از سطح عادی است، این احتمال وجود دارد که فرد به کم‌خونی ناشی از کمبود آهن مبتلا شده باشد. پزشک می‌تواند با انجام آزمایش‌های تکمیلی برای بیمار، علت ابتلا به کم‌خونی را تعیین کند. حتی اگر خانم باردار در آغاز دوران بارداری به کم‌خونی مبتلا نباشد، پزشکان معمولا انجام آزمایش خون را برای تشخیص کم‌خونی در ۳ ‌ماهه دوم یا ۳ ‌ماهه سوم بارداری توصیه می‌کنند.

درمان‌های کم‌خونی

اگر خانم‌ها در دوران بارداری به کم‌خونی مبتلا شوند،‌ ممکن است به مصرف مکمل آهن و اسیدفولیک در کنار ویتامین‌های ضروری در دوران بارداری نیاز پیدا کنند. علاوه بر این،‌ پزشک می‌تواند اضافه کردن مواد غذایی سرشار از آهن و اسیدفولیک را به رژیم غذایی روزانه توصیه کند. پزشکان معمولا از خانم باردار درخواست می‌کنند بعد از گذشت یک دوره زمانی مشخص، دوباره برای انجام آزمایش خون مراجعه کنند. این کار به پزشکان اجازه می‌دهد میزان بهبود شاخص‌های هماتوکریت و هموگلوبین را در بیمار اندازه‌گیری کنند.

پزشکان می‌توانند برای درمان کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12، استفاده از مکمل‌های ویتامین B12 را هم به خانم‌های باردار توصیه کنند. در ضمن، اضافه کردن مواد غذایی حیوانی مانند گوشت قرمز، تخم‌مرغ و لبنیات به رژیم غذایی نیز از توصیه‌های دیگر است.

در موارد ضروری، خانم‌های باردار به متخصصان خون ارجاع داده می‌شوند. این متخصصان می‌توانند در طول دوران بارداری به وضعیت کم‌خونی خانم باردار رسیدگی کنند و نقش موثری در مدیریت کم‌خونی در دوران بارداری برعهده داشته باشند.

با توجه به علائم بالینی بیمار و نتایج حاصل از آزمایش خون انواعی از مکمل‌های آهن یا فولیک اسید (یا ترکیب این ۲) زیر نظر پزشک تجویز می‌شود.

مکمل‌های آهن موجود در بازار حاوی انواع مختلفی از ملح‌های آهن (به‌عنوان مثال آهن سولفات-آهن گلوکونات و…) هستند که در میزان جذب آهن در بدن و ایجاد عوارض گوارشی احتمالی با یکدیگر تفاوت دارند.

یکی از روش‌های نوین دارورسانی، استفاده از لیپوزوم است. در این روش مولکول آهن درون ساختار لیپیدی قرار می‌گیرد تا با مخاط دستگاه گوارش تماس نداشته باشد. در نتیجه عوارض گوارشی مانند تهوع، دل‌درد، یبوست و… برای بیمار ایجاد نخواهد کرد.

در واقع، لیپوزوم‌های حاوی آهن تا زمان رسیدن به دیواره روده (محل جذب آهن)تحت‌تاثیر آنزیم‌های گوارشی قرار نمی‌گیرند. به همین دلیل دارای جذب بسیار بالا و بدون عارضه گوارشی خواهند بود.

۴ نکته برای پیشگیری از ابتلا به کم‌خونی در دوران بارداری

۱٫ روزانه ۳ وعده حاوی مواد غذایی غنی از آهن مصرف کنید؛ گوشت قرمز بدون چربی، ماهی، مرغ، حبوبات، تخم‌مرغ و…

۲٫ مواد غذایی سرشار از ویتامین C می‌توانند به جذب بهتر آهن کمک کنند؛ انواع مرکبات مثل پرتقال، توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی، کیوی و… .

۳٫ مواد غذایی غنی از فولات (اسیدفولیک) را فراموش نکنید؛ سبزی‌های دارای برگ سبز، انواع مرکبات و…

۴٫ افراد گیاهخوار حتما درباره مصرف مکمل ویتامین B۱۲ با پزشک مشورت کنند.