عروسک بازی بچه ها، تفسیر خاصی دارد؟

«دختر ۶ ساله من یک خرس عروسکی دارد که از دوران کودکی با آن مانوس بوده و هنوز هم طوری به آن وابسته است که بدون آن، نه از خانه خارج می‌شود، نه به مهدکودک می‌رود و نه حتی می‌‌خوابد. این عروسک به قدری کهنه و کثیف شده که اصلا نمی‌توان به آن نگاه کرد. ما برایش خرس‌های عروسکی جدید و زیباتری خریده‌ایم اما هیچ‌کدام از آنها جای آن عروسک قدیمی‌اش را نمی‌گیرد. حالا او به سن مدرسه رسیده و ما نگران‌ایم که چه کار باید بکنیم؟ او می‌توانست عروسک‌اش را با خودش به مهدکودک ببرد اما مدرسه، مطمئنا جای خرس عروسکی نیست! حالا همه ما به جنب‌وجوش افتاده‌ایم بلکه خرسی را از یاد او ببریم و حتی چند روزی آن را مصلحتی گم و گور کردیم اما او آن قدر جیغ و داد کرد که صدای همسایه‌ها درآمد و ما هم دوباره پیدایش کردیم...»

درد دل مستندی که در بالا خواندید، در خانواده‌های مختلف، مشابه‌های فراوانی دارد و خیلی از ما دیده‌ایم عروسک‌هایی را که برخی از کودکان به شدت به آنها وابسته می‌شوند، آنها را به خودشان می‌چسبانند و با آنها درددل می‌کنند. آیا چنین رفتارهایی طبیعی است؟ باید به این رفتارها حساسیت نشان داد یا نه؟ دکتر میترا حکیم‌شوشتری، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

خانم دکتر! اصلا بازی یعنی چه؟ آیا بازی کردن کودکان مهم است؟

هر فعالیت جسمی یا ذهنی هدف‌دار که نیازهای کودک را ارضا کند، بازی نام دارد. در اصل بازی، وسیله‌ای برای بیان کودک است یا وسیله‌ای برای برقراری روابط، توصیف تجربه و آشکار شدن آرزوها. نباید تصور شود که بازی، اتلاف وقت است. یکی از بازی‌های جذاب به‌خصوص برای دختربچه‌ها، عروسک‌بازی است. در حال حاضر، کودکان زمان کمتری را صرف بازی با عروسک‌ها می‌کنند و بیشتر وقت آنها، صرف بازی‌های کامپیوتری و تماشای تلویزیون می‌شود. اما باید بدانیم که بازی با عروسک مهم است چون تمرین مهارت‌های زندگی است و به کمک آن می‌توان مسایل زیادی را به طور غیرمستقیم به کودک آموزش داد.

از چه زمانی کودک به عروسک توجه نشان می‌دهد؟

از همان دوره نوزادی هم اگر عکس‌های مختلفی را به کودک نشان دهیم، نسبت به عکس انسان، واکنش بیشتری نشان خواهد داد. همین امر مشخص می‌کند که عروسک که تداعی‌کننده شکل انسان است، برای کوک کم‌سن و سال نیز جذابیت دارد. عروسک جزو اولین اسباب‌بازی‌های کودکان است به خصوص دختربچه‌ها. والدین هم اگر فرزندشان دختر باشد، از همان ابتدا عروسک را جزو اسباب‌بازی‌های وی در نظر می‌گیرند.

آیا در انتخاب عروسک‌ها برای کودکان، باید به نکات خاصی توجه شود؟

البته! بهتر است که خانواده‌ها برای کودکان خود، عروسک‌های نرم را انتخاب کنند. کودکان با بغل کردن این عروسک‌های نرم، احساس آرامش و امنیت می‌کنند؛ به خصوص در کودکان کم‌سن و سال (زیر ۳ سال) انتخاب این نوع عروسک‌ها بر عروسک‌های سفتی مانند باربی و ... ارجحیت دارد. نکته دوم آن است که بهتر است برای کودکان زیر ۳ سال، عروسک‌هایی انتخاب شود که صدا نداشته باشند. در بسیاری موارد کودکان از عروسک‌هایی که حرکت و صدا دارند، می‌ترسند. ذهنیت کودکان از عروسک، جسم جامد بی‌صداست؛ چیزی مانند لیوان، پس طبیعتا انتظار ندارند که این جسم جامد، از خودش صدا دربیاورد.

بعضی پسرها هم ممکن است به بازی با عروسک تمایل داشته باشند. آیا چنین تمایلی غیرعادی است؟

صرف بازی پسربچه‌ها با عروسک، مساله نگران‌کننده‌ای نیست. اما اگر پسربچه، علاوه بر بازی با عروسک، تمایل به پوشیدن لباس‌های دخترانه و مثلا لوازم آرایش هم داشت، باید کمی نگران شد. اغلب بزرگسالانی که دچار اختلال در هویت جنسی هستند، در کودکی ضدیت آشکاری با جنس خود داشته‌اند. مثلا پسرانی بوده‌اند که تمام‌مدت تمایل به بازی با اسبا‌‌ب‌بازی‌های دخترانه داشته‌اند، از پوشیدن لباس‌های دخترانه لذت می‌بردند و علاقه به بلند کردن مو و آرایش داشته‌اند. البته نمی‌توان گفت که همه این کودکان در بزرگسالی دچار اختلال در هویت جنسی می‌شوند اما احتمال آن بالا است. در چنین شرایطی بهتر است که پدر و مادر اجازه بدهند که پسربچه با عروسک‌ بازی کند اما به او یاد بدهند که چگونه در بازی نقش مردانه‌ای داشته باشد. مثلا نقش او راننده یا پدر خانواده باشد. به این ترتیب می‌توان تا حدی بازی کودک را هدایت کرد.

بعضی از کودکان به شدت به عروسک‌شان وابسته می‌شوند. آیا چنین رفتاری از نظر روان‌پزشکان کودک، طبیعی است؟

نباید گفت که نگران‌کننده است. در بعضی مواقع که مثلا قرار است کودک به مهدکودک جدید برود، چون احساس امنیت نمی‌کند، ترجیح می‌دهد بعضی وسایل خودش را به آنجا ببرد. چنین رفتاری کاملا طبیعی است و اشکالی ندارد. چنین وابستگی‌هایی به تدریج کمرنگ می‌شود. مثلا حدود سن ۸ تا ۹ سالگی کودک وابستگی کمتری به عروسک‌هایش خواهد داشت. به عنوان نمونه با وجودی که به عروسک خود خیلی وابسته است اما خجالت می‌کشد که آن را در جمع دوستان خود بیاورد. همین امر وابستگی او را کمتر و کمتر می‌کند. اما اگر وابستگی کودک در سن بالای ۱۰ سال هم همچنان شدید بود و به هیچ‌وجه کمرنگ نشد، باید ماجرا را جدی گرفت، بررسی کرد و به دنبال دلیل اصلی آن گشت. شاید اضطراب یا ترس یا کمبود اعتمادبه‌نفس از عواملی باشند که سبب وابستگی شدید کودک در سنین بالاتر به عروسک خاصی می‌شوند.

چگونه عروسک ‌بازی کودکان را تفسیر کنیم؟

آیا می‌توان از نحوه رفتار کودک با عروسک‌هایش، پی به رفتارهای اطرافیان برد؟

تا حد زیادی، بله. بازی بچه‌ها با عروسک، نشان‌دهنده طرز رفتار والدین با کودک است. در مواردی که والدین با کودک بدرفتاری می‌کنند یا او را دعوا می‌کنند یا کتک می‌زنند، کودک نیز دقیقا همان رفتارها را با عروسک خود خواهد داشت. حتی طرز حرف زدن کودک با عروسک، آینه صحبت کردن والدین با کودک است. اگر کودکی هنگام بازی با عروسک، به ناحیه تناسلی عروسک، توجه بیش از حد نشان داد خانواده باید نگران شوند. امکان دارد که چنین کودکی مورد آزار جسمی یا جنسی قرار گرفته باشد و همان رفتار را در مورد عروسک خود می‌کند. در اینجا نیز باید به دنبال علت گشت و با کمک و راهنمایی روان‌پزشکان و روان‌شناسان، علت را یافت و کودک را درمان کرد.

آیا والدین می‌توانند از عروسک‌ها در تربیت کودکان خود کمک بگیرند؟

بله. در بسیاری موارد، مادر یا پدر می‌توانند هنگام بازی کودک با عروسک‌اش، همراه با عروسکی دیگر وارد بازی شوند و نفر سوم باشند و از زبان عروسک، به طور غیرمستقیم، آموزش‌های لازم را به او بدهند. کودکان هنگام بازی با عروسک خود را تخلیه روانی می‌کنند. مثلا اگر شاهد پرخاشگری پدر یا مادر خود با همسایه بوده‌اند، همان پرخاشگری را با عروسک خود خواهند کرد. حال پدر یا مادر باید وارد عمل شود و از زبان عروسک قصه‌ای را برای کودک تعریف کند که چرا بعضی اوقات بعضی افراد عصبانی می‌شوند و اگر چنین اتفاقی افتاد چه باید کرد. به این ترتیب به طور غیرمستقیم آموزش‌های تربیتی را به کودک می‌دهند.

چه نکات مثبتی در بازی کودک با عروسک وجود دارد؟ آیا واقعا باید عروسک‌بازی کودکان‌مان را جدی بگیریم؟

عروسک، شنونده ماهری است که نه خسته می‌شود، نه خمیازه می‌کشد، نه کسل می‌شود، نه چشمان‌اش را می‌بندد و نه اشکالات او را تصحیح می‌کند. نمی‌گوید که گرفتار است و باید برود. همه اینها عروسک را برای کودک، تبدیل به دوستی پابرجا می‌کند که همیشه و در هر زمان در دسترس کودک است، تنهایی او را جبران می‌کند و می‌تواند درد‌دلش را با او در میان بگذارد. والدین با گوش دادن به صحبت‌های کودک با عروسک‌اش، می‌توانند به مسایل زیادی در مورد کودک خود پی ببرند و بهتر با دنیای کودک خود آشنا شوند. کودک احساس می‌کند که عروسک مال او است. از او مراقبت می‌کند و ارتباط نزدیکی با آن دارد. تمام مدت مواظب او است. چنین احساسی باعث می‌شود که کودک اعتماد به نفس داشته باشد. علاوه بر این اوقات فراغت وی لذت‌بخش می‌شود. در کنار اینها، به علت بروز بیانات کودک هنگام گفت‌وگو با عروسک، تکامل کلامی و حرکتی او نیز بهبود می‌یابد و خلاقیت او هم رشد پیدا می‌کند. پس، عروسک فقط یک ابزار زینتی نیست. بلکه عاملی برای تبادل احساسات، عاطفه و اندیشه کودک است.