شعر خواندن برای کودکان، فقط برای سرگرمی؟

شعر فارسی مربی ارجمندی است که ارزشهای دینی،‌ اخلاقی، اجتماعی و انسانی را در خود نهفته دارد و به اقتضای نیاز خواننده، وی را سیراب می‌نماید. شعر ناب فارسی خواننده را به سوی تخیل،‌ عاطفه،‌ زبان و اندیشة‌ فرهیخته هدایت می‌کند، هم از این رو پدربزرگهای ما شعرخوانی را به عنوان سنت پسندیده‌ای ارج می‌نهادند و شاهنامه و مثنوی و بوستان و گلستان و غزلهای حافظ بهترین اوقاتشان را پ‍ُر می‌کرد. شعرخوانی چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی ظرفیتهای خاصی دارد.

بلند خواندن شعر، جمع‌خوانی، شعرخوانی در جمع باعث می‌شود درک خواننده از شعر عمیق‌تر صورت بگیرد، زیبایی‌شناسی را غنا می‌بخشد و تسلط بر خواندن شعر را برخواننده پس از چند بار خوانش شعر آسان می‌کند.

هنگامی که شعر با صدای بلند و در جمع خوانده می‌شود لذت شعرخوانی دوچندان خواهد شد، امکان گفت‌و‌گو بر سر مفاهیم و مضامین و درون‌مایة شعر در جمع امکان کشف و درک و دریافت معانی شعر را برای خوانندگان افزایش می‌دهد. وقتی تک‌تک افراد حاضر در گروه شعر را شنیده و به آن اندیشیده‌اند می‌توانند از منظر خود درباره شعر سخن بگویند و به معنا و مفهوم مورد نظر شاعر نزدیک‌تر شوند. دنبال کردن داستان در شعرهای روایی همچون مثنوی، شاهنامه،‌ حکایات سعدی و… نیز برای خوانندگان لذت‌بخش است، توجه به هندسة‌ دقیق کلمات در شعر، انرژی موسیقایی و عاطفی موجود در واژه‌ها و تناسب در انتخاب واژه‌ها و چیدن آنها در کنار یکدیگر توسط شاعر و هماهنگی بین فرم و محتوا در شعر از عواملی است که خواننده را دچار التذاذ از بلندخوانی شعر می‌نماید و گاه خواننده را به مرز حیرت و شگفت‌زدگی می‌رساند.

آدمی با قوة باصرة خود، با شکل بخشیدن به یک فکر،‌ تصوری را در ذهن خود به وجود می‌آورد،‌ از سوی دیگر،‌ شنوایی،‌ ذهن را در یک آن به کار می‌اندازد و این واکنشی است بی‌تصویر که حوزة‌ عمل آن گسترده است و پاسخ را از مراکز وابسته به احساسات برمی‌گرداند،‌ این مراکز محرک وابسته به احساس صوتی با تجربه‌های معنوی،‌ حسی، ذوقی یا ذهنی پیوند دارد.

وقتی که منطق روابط تغییرناپذیر را دریافت می‌کند، کاربرد آن را فراموش می‌کنیم. بنابراین هنگامی که، ظرفیت شنوایی خود را در مرکز تجربة احساسی قرار می‌دهیم امکان آن به وجود می‌آید که صدای یک زنگ، یک حرکت را بشنویم. این گنجایش هوشی،‌ از ظرفیت تحلیلی «بینایی» و مداومی که به طور طبیعی به کار می‌گیریم متفاوت است.

کیفیت «هوش درونی» شباهتی فوق ‌العاده با آنچه که یونانیان «منطق محض» یا هندیان «اندیشة دل» می‌نامند دارد. مصریان باستان نام بسیار زیبای «خرد دل» را بر آن نهاده‌اند و رسیدن به این کیفیت ادراکی از بزرگ‌ترین اهداف زندگی محسوب می‌شد.

شعرخوانی یکی از راههایی است که‌ باعث فعال شدن «خرد دل» ‌می‌شود. قدرت تحلیل شعر پس از برقراری ارتباط حسی با شعر امکان‌پذیر می‌شود. دریافت انرژی موجود در واژه‌ها و مصراعها و در نهایت،‌ انرژی موجود در یک شعر واحد و ترکیب معانی دریافتی با تجربة حسی و عاطفی فرد وی را به نوعی تحلیل منحصر به ‌فرد از شعر خوانده‌شده هدایت می‌کند.

در هنگام خواندن شعر واژه‌ها و مصراعها معانی‌ای را بر ذهن آدمی متبادر می‌کنند. این معانی با تجربیات گذشتة فرد تلفیق شده و موجب درک می‌شود، درک مفهوم و معنی همراه با حس و عاطفه‌ای خاص در خواننده همراه است. اگر شعرخوانی به شکل صحیح انجام شود و به اصطلاح شعر،‌ توسط خواننده «اجرا» شود آفرینشی تازه اتفاق می‌افتد. در این موقعیت می‌توان گفت که «خواندن خلاق» اتفاق افتاده است.‌ خواندن خلاق، یک بار دیگر آفریدن متن است؛‌ متنی که توسط نویسنده یا شاعر خلق شده است.

در این مبحث به اثرات مثبت شعرخوانی برای کودکان و نوجوانان و شعرخوانی با کودکان و نوجوانان می‌پردازیم. از این نکته نباید غافل بود که شعرخوانی در بسیاری از موارد بر بزرگ‌سالان نیز همان اثرات را خواهد گذاشت که بر کودکان و نوجوانان. تفاوت تنها در این است که تجربة‌ انسانی و تجربة ادبی بر میزان فهم و درک معانی و میزان لذت بردن از شعر اثر می‌گذارد.

الگوی پیشنهادی در این مبحث شعرخوانی در گروه و شعرخوانی با گروه کودکان و نوجوانان است. فعالیتی که با حضور یک مربی آگاه و شعرشناس و شعرخوان انجام می‌پذیرد.

پیش از هر چیز به توصیه‌هایی می‌پردازیم برای مربیان:

۱) مربی باید نسبت به اکثر قریب به ‌اتفاق کتابهای شعر کودکان و نوجوانان اشراف داشته باشد؛ یعنی آن کتابها را بشناسد، بخواند، نقد کند و دربارة کیفیت آثار نظر داشته باشد.

۲) قبل از رفتن به کلاس شعرها را انتخاب کند. شعرهای مناسب کودکان را می‌توان با چنین عیارهایی انتخاب کرد: شعر با گروه سنی کودکان تناسب داشته باشد. در انتخاب شعرها به نیازهای عاطفی، حسی، فرهنگی،‌ اجتماعی و فردی و بومی کودکان توجه کافی شده باشد. در انتخاب شعر به ذوق و سلیقة کودک توجه شود.

۳) قبل از خواندن شعر برای بچه‌ها مربی شعرها را نزد خود خوانده و نسبت به خوانش شعرها تسلط کافی داشته باشد.

۴) ‌ضروری است مربی شعر را یک یا چند بار برای کودکان بخواند و پس از اینکه حس کرد اعضای کلاس شکلی برای روخوانی صحیح ندارند، از آنها بخواهد تا شعر را دوخوانی کنند.

۵) پس از خواندن شعر از کودکان بخواهد دربارة مفهوم آن صحبت کنند.

۶) به کودکان بیاموزد که به نام سراینده و تصویرگر شعر توجه کنند.

۷) ‌بهتر است مربی کتابچه‌ای داشته باشد و شعرهای مناسب شعرخوانی را در آن یادداشت کند.

برخی نکاتی که در ذیل می‌آید منوط به روشهایی است که مربی در کنار شعرخوانی به کار می‌بندد تا به اهداف خود دست یابد. ‌در اینجا به اثرات شعرخوانی بر کودکان و نوجوانان می‌پردازیم.

تربیت حس زیبایی‌شناسی:

در طول زمان مردمان بر سر اینکه چه چیز زیباست در همة اعصار توافق نداشتند. در هر عصری:

الف) ‌مردمان اشیای خاصی را به عنوان اشیای زیبا برمی‌گزینند یا جنبه‌ها و جزئیات دیگری از اشیای پیشین را بر می‌گزینند و تحسین می‌کنند.

ب) مردمان نه تنها اشیای دیگری را به عنوان اشیای زیبا (زیبایی در طبیعت) بر می‌گزینند،‌ بلکه در هر عصری اشیای زیبای دیگری (زیبایی در هنر) را می‌سازند.

ج) معمولاً اشیایی که نسلهای پیشین یافته یا ساخته است، نزد نسلهای بعدی نیز به عنوان اشیای زیبا پذیرفته می‌شود و نقش نسل بعدی این است که یا بر آن اشیا بیفزاید یا دریافت ما را از آنها غنی‌تر سازد، یا اینکه در شناخت، از کیفیتهای آن تغییرات ظریفی بدهد.

هیچ کیفیت زیبایی‌شناختی نمی‌توان یافت که بتوان برحسب آن زیبایی را مستقل از انسان دقیقاً توصیف کرد. زیبایی‌شناختی برای کودکان و نوجوانان نیز با بررسی ویژگیهای جسمی، روحی و عاطفی آنها تعریف می‌شود. شعر کودک و نوجوان از آنجا که دارای نمادها و عناصر خاص زندگی این گروههای سنی است و در عین حال زیباییهای جهان کودکان و نوجوانان را برای آنها به تصویر می‌کشد در تربیت حس زیبایی‌شناسی مخاطب مؤثر است. طبعاً تمرین و تکرار شعرخوانی و توجه به زیباییهای شعر اعم از زیبایی در فرم و زیبایی در محتوا به پرورش حس زیبایی‌شناسی کودک و نوجوان کمک می‌کند.

تقویت مهارت شنیدن در کودک و نوجوان و رسیدن به مرحله شنیدن خلاق:

شنیدن، زمانی که با دقت و توجه و تمرکز همراه باشد و به صورت متوالی و برنامه‌ریزی‌شده صورت گیرد مهارت شنیدن را در کودک افزایش می‌دهد. بنابراین لازم است در محیطی که سایر محرکهای شنیداری به حداقل رسیده‌اند، شعرخوانی توسط مربی برای کودک‌ یا گروه کودکان انجام گیرد.

اگر شنیدن به یک مهارت تبدیل شود، طوری که به درک عمیق معنای شعر بینجامد فرآیند شنیدن خلاق اتفاق می‌افتد. در شنیدن خلاق علاوه بر حس شنوایی، تخیل، عاطفه و حس و اندیشة کودک نیز به کار گرفته می‌شوند و هم‌زمان و هماهنگ عمل می‌کنند.

خلاقیتهای کلامی زمانی توسط کودک یا نوجوان بروز می‌کند که کودک شعرهای زیادی شنیده باشد یا در اثر خواندن متون مناسب به خلق تازه‌هایی در بیان یا نوشتار برسد و همة اینها می‌تواند از راه شنیدن خلاق برای کودک حاصل شود.

تمرین و تکرار شعرخوانی (بلندخوانی شعر)‌ توسط مربی برای کودک و توسط کودک برای جمع و بازگو کردن شنیده‌ها توسط وی برای شنیدن خلاق کمک شایانی می‌نماید.

تقویت مهارت خواندن و رسیدن کودک به مرحله خواندن خلاق:

بسیاری از کودکان و نوجوان در خواندن متن دچار مشکل هستند. متأسفانه اکتفا کردن به متون کتابهای درسی و انجام حداقل مطالعه در این زمینه کودکان ما را نه تنها از خواندن خلاق متن بازداشته است بلکه امروز کودکان، حتی به پیدا کردن مهارت در مطالعه نیز نمی‌اندیشند و از اثرات مفید آن فارغ هستند. مربیان باید علاوه بر ایجاد فضایی مطلوب برای کودکان و نوجوانان به آنها فرصت تمرین و روخوانی شعر را بدهند. تکرار در خواندن و لذت بردن از مطالعه باعث می‌شود کودکان به مهارت خواندن دست یافته و برای رسیدن به مرحله خواندن خلاق آماده شوند.

خواندن خلاق زمانی اتفاق می‌افتد که کودک به لذت شعرخوانی دست یابد. درک مفهوم شعر برای وی میسر باشد و علاوه بر حس بینایی قوای کلامی،‌ اندیشه، تخیل، عاطفه و حواس وی درگیر مفهوم شعر شده باشند. در خواندن خلاق زبان کاربردی کودک،‌که منحصر به فرد اوست،‌ با همة محدودیتهایش ـ‌ با زبان شعر در سطحی عمیق درگیر می‌شود و کودک را به سطح بالاتری از زبان کاربردی وی می‌رساند و چه بسا زمینه‌ساز خلق تازه‌هایی در بیان شفاهی و نوشتاری توسط کودک بشود.

لذت شعرخوانی:

هنگامی که کودک در خواندن شعر مهارت پیدا می‌کند، می‌تواند با متن شعر ارتباط عمیق‌تری برقرار کند. تسلط پیدا کردن بر وزن، استفاده از لحن مناسب، درست خواندن کلمات،‌ مکث به جا و استفاده از سکوتهای کوتاه یا بلند بیان مصراعها، ابیات، پایان دادن خوب شعرخوانی با استفاده از لحن مناسب، رعایت موسیقی شعر در تلفظ کلمات و آگاهی بر کوتاهی و بلندی هجاها در هنگام خوانش شعر باعث می‌شود کودک از شعرخوانی خود لذت ببرد.

لذت از خواندن منجر به ایجاد انگیزة بیشتر برای مطالعة منظم خواهد شد. ایجاد این لذت در کودک او را برای مطالعه در مراحل بعدی زندگی و انتخاب متون برتر برای مطالعه آماده می‌کند، قدرت انتخاب او را افزایش می‌دهد و ادبیات را به عنوان زمینه‌ای برای مطالعات همیشگی او در زندگی به عنوان گزینه‌ای برتر مطرح نگه می‌دارد.

تقویت دایره واژگان:

هر فرد در هر مرحله از زندگی با تعدادی واژه سر و کار دارد. استفاده از رسانه‌های ارتباط جمعی، مطالعات فردی و ارتباطات اجتماعی مشروط بر اینکه فرد از گفت‌وگو برای گسترش دایره واژگان خود استفاده نماید. منجر به افزایش گنجینه لغات فرد می‌شوند. شنیدن یا خواندن واژه‌ها در متن در صورتی که فرد فضای ارتباطی مناسبی داشته باشد و بتواند با تکرار و تمرین در گفتار یا نوشتار، واژه‌های فراگرفته را در گنجینه لغات خود حفظ نماید به وسعت این گنجینه کمک می‌کند.

اگر مربی فضایی مناسب برای تقویت دایره واژگان کودک فراهم نماید و با تکرار و تمرین منظم شعرخوانی به کودک قدرت انتخاب واژگان مورد علاقه وی را بدهد، امکان دیگرگونه اندیشیدن را نیز برای کودک فراهم خواهد آورد. شعر کودک به دلیل داشتن تنوع در مضمون و نیز تنوع در استفاده از واژگان در این زمینه بسیار مؤثر خواهد بود.

تقویت شفاهی و ایجاد انگیزة نوشتن برای کودک:

در اختیار داشتن دایره واژگان وسیع، زمانی به حال فرد مؤثر است که وی بتواند با تمرین و تکرار واژه‌ها اشکال مختلف استفاده از آنها را آزمایش کرده و به بیان شفاهی ‌قوی و یا زبان نوشتاری مناسب برسد.

شعرخوانی منظم امکان مواجه با واژه‌ها،‌ ترکیبها، مضامین و مفاهیم متعدد را به کودک می‌دهد، اگر شعرخوانی با حفظ شعر همراه باشد قدرت بیان کودک و نوجوان را افزایش می‌دهد و او را در مضمون‌یابی یاری می‌دهد.

مربی می‌تواند پس از خواندن هر شعر تعداد واژه‌هایی که در ذهن بچه‌ها باقی مانده است را سؤال کند و سپس از آنها بخواهد با واژه‌ها جمله بسازند.

تقویت تخیل زبانی (تخیل اندیشه):

تخیل زبانی تخیل اندیشه است. در تخیل اندیشه، ‌محتوای اندیشه که در قالب واژگان و زبان اراده می‌شود به وجود می‌آید، تخیل زبانی یعنی آفرینش زبان نو، انحراف از زبان هنجار و بازی با زبان هنجار. شعر به دلیل خارج شدن از زبان هنجار و ترکیب کردن زبان نو با زبان هنجار فضاهایی را برای اندیشة خلاق برای کودک فراهم می‌کند. اگر به گفت‌وگوهایی که با کودکان انجام می‌دهید دقت کنید خواهید دید که کودکان بسیار زیاد از تخیل زبانی استفاده می‌کنند و از زبان هنجار فاصله می‌گیرند.

به مرور کودک با ساختار عادی زبان آشنا می‌شود. نوع استفادة وی از تخیل زبانی تغییر می‌کند. در صورتی که شعرخوانی به صورت منظم برای کودک و با کودک انجام شود تخیل زبانی باعث خلق جملات تازه‌ای در زبان شفاهی و زبان نوشتاری کودک خواهد شد.

تقویت تفکر منطقی در کودک:

هر شعر دارای نوعی منطق در ساختار و بافت زبانی و نوعی منطق حاکم بر معناست. پیوستگی و انسجام موضوعی در هر شعر باعث می‌شود ذهن کودک بر یک موضوع واحد متمرکز شود. در شعرهایی که شاعر از زبان روایی برای بیان مفهوم مورد نظر خود استفاده نموده است کودک به منطق ارتباط بین شخصیتها پی برده و در بسیاری از موارد الگوی منطقی ارتباطات بین شخصیتها در شعر روایی می‌تواند برای کودک به عنوان یک الگوی ارتباطی قابل استفاده باشد.

نگاه کنید به شعر روایی و بلند «پرنده شد برنده» در کتابی به همین عنوان سرودة اسدالله شعبانی که نقاشیهای آن را «شری هالپرن» کشیده است و نشر فردا آن را به چاپ رسانده است. و یا کتاب «موشه و درخت سیب»، نوشتة «مویشی ا‌ُنا کائه»‌، ترجمة «عبدالوحید ایزدپناه»، برگردان به شعر «شراره وظیفه‌شناس»، تصویرگر «نوریکو اوئنو» انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

برقراری ارتباط عمیق با جهان پیرامون:

شعرخوانی به کودک کمک می‌کند که ارتباط عمیق‌تری با جهان پیرامون برقرار کند. به ‌ویژه اگر شعرهایی که برای شعرخوانی انتخاب می‌شود از شخصیتها و عناصر موجود در زندگی کودک بهره گرفته باشد. شعرهایی که کودک را از زبان کودک برای وی روایت می‌کنند و یا از اشیاء مورد علاقه کودک به عنوان موضوع و محور اصلی شعر بهره می‌گیرند به مخاطب کمک می‌کنند تا جهان پیرامون خود را دقیق‌تر درک کند.

پس از خواندن چنین شعرهایی مربی می‌تواند از کودک دربارة تجربیات شخصی و دیده‌ها و شنیده‌هایش سؤال کند، در واقع این ‌گونه شعرها بهانه‌هایی هستند برای توجه دادن کودک به جهان پیرامون و تشویق وی به خوب دیدن، خوب شنیدن، خوب حس کردن و بررسی دوبارة دریافتهای کودک از محیط توسط خودش. نگاه کنید به کتاب «آسمان کوچک»، سرودة «محمود پوروهاب»، تصویرگر «نیلوفر میرمحمدی»، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. در این کتاب شاعر از عناصر عینی و ملموس در زندگی کودکان استفاده کرده است و آنها را از زاویه دید شاعرانه‌ای بازگو کرده است.