سرطان تخمدان در زنان، چقدر اطلاعات دارید؟

سرطان تخمدان بیماری است که در آن بسته به نوع و مرحله بیماری، سلول های بدخیم (سرطانی) در داخل، مجاور یا در لایه بیرونی تخمدان­ ها یافت می­ شوند. تخمدان اندام کوچک بادامی شکلی است که در دو طرف رحم قرار دارد و تخمک ­ها یا سلول­ های ژرم (سلولهای جنسی یا زایا) را ذخیره و هورمون­ های زنانه یعنی استروژن (Estrogen) و پروژسترون (Progesterone) را تولید می­ کند.

سرطان چیست و از کجا آغاز می­ شود؟

هرگاه سلول­های غیر­طبیعی در بخشی از بدن (در این مورد تخمدان) شروع به رشد غیر قابل کنترل کنند، سرطان ایجاد می­ شود. این رشد سلولی غیر­طبیعی نشانۀ مشترک تمامی انواع سرطان است.

در شرایط عادی، تقسیم سلولی برای ایجاد سلول های جدید در بدن انجام می­گیرد، این سلول­های جدید جایگزین سلول­های فرسوده و مرده شده و یا صدمات و جراحت­های وارد بر بدن را ترمیم می­کنند. ولی سلول­های سرطانی به دلیل رشد بی­رویه و تقسیم سلولی مداوم، از سلول­های طبیعی متفاوت هستند. این سلولها به جای مرگ، سلولهای طبیعی را از بین می­برند و همچنان به تولید سلول­های غیر طبیعی جدید ادامه می­دهند به این ترتیب تومور تشکیل می­شود. تومورها بر اندام­های مجاور نزدیک تخمدان فشار وارد می­کنند.

سلول­ های سرطانی می­ توانند گاهی به سایر قسمت های بدن بروند و در همانجا شروع به نمو کرده و جایگزینی بافت ­های طبیعی شوند. این فرآیند یعنی گسترش و مهاجرت سلولهای سرطانی از بافتی به بافت دیگر متاستاز (Metastasis) نام دارد و زمانی رخ می­ دهد که سلول­های سرطانی به جریان خون یا سیستم لنفاوی بدن حرکت کنند. گسترش سلولهای سرطانی از قسمت­ های دیگر بدن (مانند پستان یا روده) به تخمدان، سرطان تخمدان به شمار نمی­ آید. نوع سرطان با توجه به جایگاه اولیه سلول های بدخیم تعیین می­ شود.

میزان شیوع سرطان تخمدان

در میان بانوان ۳۵-۷۴ ساله، سرطان تخمدان پنجمین علت مرگ و میر ناشی از سرطان به شمار می­ آید. تخمین زده می­شود از هر ۷۵ خانم، یک نفر در زندگی خود به سرطان تخمدان مبتلا گردد. به نقل از مراجع ذی صلاح در سال جاری بیش از ۲۲۲۸۰ مورد جدید سرطان تخمدان تشخیص داده شده است که بیش از ۱۴۲۴۰ خانم در اثر ابتلای به این بیماری جان خود را از دست داده­اند.

اگر بیماری در مراحل اولیه تشخیص داده و درمان شود، به احتمال بیش از ۹۰ درصد، تا پنج سال امکان ادامه زندگی وجود دارد. با توجه به اینکه سرطان تخمدان با علائم خاصی همراه نیست و تست ویژه­ای برای تشخیص زودهنگام بیماری وجود ندارد، تنها در حدود ۲۰ درصد افراد مبتلا در مراحل اولیه یعنی در مرحله I یا II تشخیص داده می­ شود. بنابراین چنانچه بیماری در مرحله III یا بالاتر مشخص گردد، احتمال زنده ماندن حدود ۲۸ درصد خواهد بود. با توجه به ویژگی­های بیماری، هر زن مبتلا به سرطان تخمدان دارای مشخصات خاصی است و امکان پیش آگهی عمومی وجود ندارد.

انواع سرطان تخمدان

بیش از 30 نوع مختلف سرطان تخمدان وجود دارد که طبقه بندی آنها بر اساس نوع سلولی که از آن آغاز می ­شوند، انجام می­ گیرد. شروع تومورهای سرطانی تخمدان از سه نوع سلول است:

-اپیتلیوم سطحی - سلول هایی که لایه بیرونی تخمدان­ها را پوشش می ­دهند.

-سلول­های ژرم (جنسی) - سلول­هایی که تخمک­ ها را تشکیل می­ دهند،

-سلول های استروما(Stroma)- سلول­ هایی که هورمون ها را آزاد و ارتباط بین ساختارهای مختلف تخمدان را برقرار می­ کنند.

1. تومورهای اپیتلیال (epithelial)

تومورهای تخمدانی اپیتلیال (epithelial) در سلول­های سطح بیرونی (بافت­های پوشاننده) تخمدان شکل می­گیرند. بیشتر توده­های موجود در تخمدان اپیتلیال (epithelial) خوش خیم (غیرسرطانی) هستند. انواع مختلف تومورهای اپیتلیال (epithelial) خوش خیم عبارتند از: آدنوم سروز (serous adenoma)، آدنوم های موسینوس (adenoma mucinous) و تومورهای برنر (berner).

تومورهای سرطانی قشر بیرونی تخمدان (اپیتلیال) کارسینوم (carcinoma) نام دارد، این سلولها تومورهای بدخیم هستند از تخمدان­ ها شروع به تکثیر می­ کنند. این نوع سرطان شایع­ترین و خطرناک ترین نوع سرطان تخمدان است که 85 تا 90 درصد سرطان­ های تخمدان را تشکیل می­دهد. متأسفانه، سرطان تخمدان اپیتلیال (epithelial) معمولی تقریبا در 70 درصد موارد تا پیشرفت کامل بیماری تشخیص داده نمی­ شود. برخی توده ­های اپیتلیال (epithelial) تخمدانی وجود دارند که ظاهر آنها زیر میکروسکوپ شبیه به سلول های سرطانی نیست. این توده ­ها را تومورهای مرزی یا تومورهای بالقوه با درجه بدخیمی کم (LMP) می­ نامند.

۲. تومور سلول ­های ژرم (Germ Cell)

تومور سلول ژرم (جنسی) از سلول­های مولد تخمک یا اووم آغاز می­شود. بیشتر توده­های سلول­های ژرم خوش­خیم (غیر سرطانی) هستند، البته درمیان آنها سلولهای سرطانی نیز وجود دارند که می­توانند زندگی فرد مبتلا را به مخاطره بیندازد. شایعترین سلولهای بدخیم ژرم عبارتند از: تراتوم در حال رشد، دیس­ژرمینوم و تومور بدخیم سینوس آندودرمال. بدخیمی سلول­ های ژرم اغلب در نوجوانان و در دهه بیست عمر رخ می­ دهد. امروزه ۹۰ درصد بیماران مبتلا به بدخیمی سلول­های ژرم تخمدان درمان و قدرت باروری آنها حفظ می­ شود.

۳. تومورهای استروما (Stroma)

تومورهای استرومای تخمدان (Stroma)، تومورهای نادری هستند که از سلول­های بافت همبند که تخمدانها را کنار یکدیگر نگه می­دارند و سلولهایی تولیدکنندۀ هورمون­ های زنانه یعنی استروژن (Estrogen) و پروژسترون (Progesterone) شروع می­ شود. شایع ترین انواع آن عبارتند از: تومورهای گرانولوزا (granulosa) و سلول های تکا (theca) و تومورهای سلول سرتولی- لیدیگ (Sertoli cells). این تومورها بسیار نادر هستند و معمولا در درجات پائین سرطان مورد توجه قرار می­گیرند به طوریکه در حدود ۷۰ درصد موارد در مرحله I بیماری نمود می­ کنند (سرطان به یک یا هر دو تخمدان محدود می­ شود). تومورهای سلول گرانولوزا (GCTs) به عنوان تومورهای استرومائی (stomatic) در نظر گرفته شده و از سلول­ های گرانولوزا(granulosa) و سلول های تکا (theca) و فیبروبلاست ­ها (FIBROBLAST) تشکیل می­ شوند. تقریبا ۲ درصد از همه تومورهای تخمدان به GCT اختصاص دارد.

سرطان صفاقی اولیه

برداشتن یک تخمدان خطر ابتلا به سرطان تخمدان را از بین می برد، اما خطر مواجهه با سرطان صفاق همچنان وجود دارد. پرده صفاق غشاء نازکی است که حفرۀ شکم و بخش اعظم احشا را می­پوشاند. سرطان در این پرده ارتباط تنگاتنگی با سرطان تخمدان اپیتلیال دارد، که شایع ترین نوع آن است. این تومورها در سلول­های صفاق (پرده شکمی) رشد کرده و نمای میکروسکوپی آنها شبیه به یکدیگر است. این سلولها از حیث نشانه­ها، گسترش و درمان به یکدیگر شباهت دارند.

مراحل پیشرفت سرطان تخمدان

پس از تشخیص سرطان تخمدان، مرحله تومور با استفاده از جراحی تعیین می­شود، در همین زمان پزشک می­تواند در خصوص گسترش و سرایت بیماری به بافتهای اطراف اظهار نظر کند. برای سرطان تخمدان چهار مرحله در نظر گرفته شده است بنابراین از مرحله I (بیماری اولیه) تا مرحله IV (بیماری پیشرفته) ۴ سطح وجود دارد. برنامه درمانی مناسب و پیش آگهی (دوره و نتیجه بیماری) بعد از تعیین مرحله سرطان تخمدان، مشخص می­شود. جدول زیر مراحل مختلف سرطان تخمدان را نشان می­دهد.

درجات سرطان تخمدان

مراحلی که تومور در آن قرار دارد با درجه سرطان متفاوت است، درجه که با حرف (G) نشان داده می­شود به سلامت سلول­های سرطانی در شمای میکروسکوپی اشاره دارد. پزشک بافت سالم را با بافت سرطانی مقایسه می­کند. بافت سالم از انواع مختلف سلول تشکیل شده است. اگر سلولهای سرطانی شبیه بافت سالم با دسته­های مختلف سلولی باشد، تومور درجه پایین یا متمایز است. اما اگر کاملا از نظرظاهری متفاوت باشند، تومور درجه بالا یا نامتمایز نام دارد. شناخت درجه سرطان در تعیین سرعت پیشرفت به بیماری به پزشک کمک می­کند، نیز به فراخور آن می­ توان در خصوص برنامه درمانی تصمیم گیری کرد.

درجات سرطان به شرح زیر است:

-GX: درجه قابل ارزیابی نیست.

-GB: بافت سرطانی مرزی بوده و معمولا پتانسیل بدخیم ضعیف (LPM) نامیده می شود.

-G۱: بافت کاملا متمایز است (سلول­های سالم زیادی نیز در بافت وجود دارد).

-G۲: بافت نسبتا متمایز است (تعداد سلول­های غیر طبیعی بیشتر از سالم است).

-G۳ تا G۴: تمایز بافت اندک یا فاقد تمایز است (شمار سلولهای غیر طبیعی خیلی زیاد و بافتی با ساختار سالم به چشم نمی­ خورد).

علائم و نشانه های سرطان تخمدان

تشخیص سرطان تخمدان به ویژه در مراحل اولیه دشوار است، شاید به این دلیل که تخمدان ها، این دو عضو کوچک بادامی شکل در دو طرف رحم، در عمق زیاد داخل حفره شکم قرار گرفته اند. موارد زیر نشانه ها و علائمی هستند که بانوان مبتلا به سرطان تخمدان گزارش کرده­ اند:

-احساس نفخ

-درد در ناحیه شکم و لگن

-مشکل غذا خوردن یا احساس سیری سریع

-احساس نیاز به دفع فوری و مکرر ادرار

سایر علائم مربوط به سرطان تخمدان می ­تواند شامل موارد زیر باشد:

-خستگی

-ناراحتی معده یا سوزش سر دل

-کمر درد

-درد هنگام رابطه جنسی

-یبوست یا تغییرات قاعدگی

اگر این علائم به تازگی پدید آمده و بیش از دو هفته به طول بیانجامد، باید با پزشک متخصص مشورت شود و در صورت مشکوک بودن به سرطان، قبل از عمل جراحی، به سرطان­ شناس زنان مراجعه گردد.

علائم پایدار سرطان تخمدان

اگر نشانه­ های بیماری پایدار باشند و درمانهای طبیعی (مانند تغییر رژیم غذایی، تمرین، ملین، استراحت) مؤثر واقع نشود، مراجعه به پزشک لازم و ضروری است. پایداری و دوام علائم عامل مهمی است. از آنجا که علائم و نشانه­ های سرطان تخمدان مبهم و خاموش توصیف شده اند، فقط حدود ۱۹ درصد موارد در مراحل اولیه تشخیص داده می­شوند. علائم معمولا در مراحل پیشرفته بروز می­ کنند یعنی زمانی که رشد تومور بر مثانه و راست روده فشار وارد می ­کند و مایعات به تدریج شکل می­گیرد.

تشخیص سرطان تخمدان

سرطان تخمدان در اکثر بانوان مبتلا، در مرحله پیشرفته بیماری (مرحله III یا IV) تشخیص داده می­شود، شاید به این دلیل که علائم بیماری، به ویژه در مراحل اولیه، اغلب حاد یا شدید نیستند و بعضاً به صورت مبهم بروز می­کنند. در اغلب موارد، سرطان تخمدان در معاینات معمول لگن تشخیص داده نمی­شود، مگر اینکه بزرگی تخمدان توجه پزشک را جلب کند. اگر سرطان تخمدان به زودی تشخیص داده شود، قابل درمان است و فرد مبتلا شانس بیشتری برای زندگی دارد. اطلاع از این نکته حائز اهمیت است که بدانید یا وجود اینکه علائم بروز سرطان تخمدان همیشه خاموش نیستند، اما تشخیص بیماری در مراحل اولیه کار ساده­ای نیست. در نتیجه، یک خانم باید به علائم بدنش توجه ویژه­ای داشته و علائم اولیه را جدی بگیرد.

آیا می دانید؟

با آزمایش پاپ ­اسمیر نمی­­ توان سرطان تخمدان را تشخیص داد. آزمایش پاپ اسمیر مربوط به سرطان دهانه رحم است.

آزمایش غربالگری سرطان تخمدان

اگرچه تست غربالگری قابل اعتمادی برای تشخیص سرطان تخمدان وجود ندارد، اما آزمایش ­های زیر را می­توان به ویژه برای بانوانی که در معرض خطر بالایی هستند، انجام داد.

معاینه لگن:

بانوان 18 سال و بالاتر باید معاینه اجباری واژینال انجام دهند. در بانوان 35 سال و بالاتر معاینه رکتوواژینال سالانه واجب است. در این معاینه، پزشک به طور همزمان انگشتان دست را در واژن و مقعد (راست روده) وارد می­کند تا هرگونه تورم غیرطبیعی و تندرنس (احساس درد در بدن به دنبال فشار دادن همان نقطه) مشخص شود.

سونوگرافی ترانس واژینال:

این سونوگرافی با استفاده از یک ابزار کوچک در واژن انجام می شود و به ویژه برای بانوانی مناسب است که در معرض خطر ابتلا به سرطان تخمدان هستند و یا معاینه لگن در آنها غیر طبیعی بوده است.

آزمون CA-125:

این آزمایش خون سطح CA-125، پروتئین تولید شده توسط سلول­های سرطانی تخمدان، را تعیین می­کند که این شاخص در در خون افرادی که معرض خطر بالای ابتلا به سرطان تخمدان هستند و یا یک بانوان با معاینه لگنی غیر­طبیعی، افزایش می­یابد. اگر چه CA-125 آزمایش مهمی به شمار می­آید اما همیشه نشانگر کلیدی بیماری نیست. در برخی بیماری­های غیر­سرطانی تخمدان نیز، این مقدار افزایش یافته و در برخی انواع سرطان تخمدان سطح کافی این پروتئین تولید نشده و در نتیجه مقدار آن در آزمایش مثبت نخواهد بود. به همین دلیل CA-125 همواره به عنوان تست غربالگری برای افرادی که در معرض خطر متوسط سرطان تخمدان هستند، استفاده نمی­شود.

چنانچه جواب هر کدام از آزمایش های انجام شده، مثبت باشد، خانم باید به سرطان شناس زنان پزشکی مراجعه کند تا CT اسکن انجام و نتایج آزمایش­ ها ارزیابی شود. با این حال، تنها راه تشخیص دقیق­تر سرطان تخمدان، بیوپسی است، فرایندی که در آن دکتر از توده نمونه­ برداری کرده و نمونه را زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می­دهد.

تحقیقات در مورد آزمایش­های غربالگری سرطان تخمدان ادامه دارد و امیدواریم در آینده نزدیک آزمایش­های تشخیصی جدیدی به دنیای پزشکی وارد شود.

عمل جراحی برداشتن سلول های سرطانی

انجام جراحی به منظور برداشتن سلولهای سرطانی رایج­ترین روش تشخیص و درمان سرطان تخمدان است. این جراحی باید توسط سرطان شناس زنان انجام شود. اکثر بانوان مبتلا به سرطان تخمدان در مقطعی از دوره بیماری خود، عمل جراحی را با اهداف متفاوت انجام می­دهند.

سه شیوه برای انجام جراحی سرطان تخمدان وجود دارد:

-جراحی اولیه

-جراحی ثانویه

-جراحی تخلیه مضاعف یا جراحی برای سرطان عودکننده

جراحی اولیه

معمولا با استفاده لاپاروتومی (Laparotomy) انجام می­شود، در این جراحی که شامل یک برش عمودی (از بالا به پایین) است یک برش بزرگ در ناحیه شکم داده می­شود تا جراح بتواند داخل بدن را مشاهده کرده و بافت سرطانی را بردارد.

در برخی موارد عمل تخلیه انجام می­گیرد که در آن تمامی قسمت­ های سرطانی قابل مشاهده برداشته می­ شود. بعضی مواقع یک یا هر دو تخمدان و لوله ­های فالوپ برداشته می­شود (قطع لوله­ های رحم و تخمدان)، اغلب عمل برداشتن رحم با نام هیسترکتومی (Hysterectomy) انجام می­ پذیرد. انجام این اعمال جراحی توسط سرطان­ شناس زنان از اهمیت به سزایی برخوردار است. این دسته از پزشکان در امر سرطان اندام­ های تولید­مثل بانوان تخصص دارند و به طور خاص برای انجام جراحی ­های مورد نیاز آموزش دیده ­اند. تحقیقات نشان داده است که بانوان مبتلا به سرطان تخمدان، که توسط سرطان شناسی زنان تحت جراحی قرار گرفته ­اند نسبت به سایرین، شرایط بهتری داشتند.

اهداف:

تشخیص دقیق با استفاده از جراحی به آن سبب حائز اهمیت است که بر اساس آن می­توان دربارۀ برنامه درمانی تصمیم­گیری کرد.

-با استفاده از این روش می­توان به میزان گسترش سرطان پی­ برد (مرحله سرطان).

-امکان نمونه­ برداری از توده وجود دارد که پس از آن توسط متخصص پاتولوژی (پزشک متخصص در زمینۀ تشخیص بیماری با بررسی سلولها زیر میکروسکوپ)

-تخلیه­ بافت سرطانی تا سرحد امکان

-تخلیه مطلوب توده در بانوان مبتلا به تومورهای حجیم، در بهبود نتیجه تاثیرگذار است.

عمل جراحی ثانویه

جراحی ثانویه، یک عمل پیگیری برای بانوانی است که سرطان آنها به شیمی­ درمانی پاسخ داده است که البته به طور معمول انجام نمی­ شود و شامل لاپاراتومی (Laparotomy) و لاپاروسکوپی (Laparoscopy) است. در این روشها:

-جراحی با استفاده از اسکوپ فیبراُپتیک و یا لوله­ گذاری فیبراُپتیک ( Fiber Optics ) انجام می­شود.

-کمتر تهاجمی است و از طریق برش­های کوچک یک اینچی در شکم انجام می­گیرد.

اهداف:

برای تعیین اینکه آیا سرطان در حفره شکمی باقی­مانده و به درمان بیشتر نیاز دارد یا خیر

نقش عمل جراحی دوم در مدیریت بیماری در حال پیشرفت و ثمربخش است. این تکنیک را می­توان جایگزین سایر روش های ارزیابی کمتر تهاجمی نمود.

عمل جراحی تخلیه مضاعف برای برای سرطان عود کننده

اهداف:

-برای کاهش علائم سرطان و بهبود کارایی شیمی درمانی

-برای برداشتن تومورهای سرطانی قابل اندازه­گیری پس از یک دوره منطقی بدون بیماری

-برای جلوگیری از انسداد روده یا مجرای حالب

عوارض جانبی درمان سرطان تخمدان

شیمی­ درمانی، بخشی از برنامه درمان بوده و با عوارض جانبی جسمی، عاطفی و روان­شناختی همراه است. علی­رغم اینکه شیمی­ درمانی سلولهای سرطانی را از بین می­ برد متاسفانه قادر است به برخی سلول های سالم که به بدن قدرت و توانایی می­بخشد، حمله کند. البته داروهایی برای برای مدیریت این قبیل عوارض جانبی وجود دارد. در اینجا فهرستی از شایعترین عوارض شیمی درمانی ارائه شده است:

-اضطراب و افسردگی

-یبوست

-اسهال

-خستگی و کم خونی

-عفونت

-ناباروری

-مشکلات دهان و گلو

-تهوع و استفراغ

-مشکلات عضلانی و عصبی

-درد

-عوارض جانبی جنسی

-تحریک پذیری و سوزش پوست