علت نابینایی کودکان، والدین سهل انگار!

پیشگیری از نابینایی در دوران کودکی یکی از اولویت‌های سازمان جهانی بهداشت تا سال ۲۰۲۰ است. به گفته این سازمان از بین ۴۵ میلیون نابینا حدود ۴/۱ میلیون کودک در سراسر جهان وجود دارند که به هر دلیلی نابینا شده‌اند...

سه چهارم از این کودکان در فقیرترین مناطق آفریقا و آسیا زندگی می‌کنند. متاسفانه میزان مرگ‌و‌میر بین کودکان نابینا بیشتر از همسالان آنهاست. دلایل متعددی در نابینایی کودکان نقش دارند که هر پدر و مادری باید از آنها آگاه باشد. چه بسا ناآگاهی و مراقبت ناکافی والدین، ناخواسته فرزندانشان را به سمت نابینایی می‌کشاند. به همین بهانه در گفت‌ و گویی با دکتر هرمز شمس، جراح و متخصص چشم، فوق‌تخصص شبکیه و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران به مهم‌ترین عوامل نابینایی در کودکان که والدین نقش مهمی در آن دارند اشاره می‌کنیم.

آقای دکتر! در بحث آسیب‌شناسی نابینایی کودکان، نقش والدین از چه زمانی اهمیت پیدا می‌کند؟

یکی از مهم‌ترین عواملی که باعث نابینایی کودکان می‌شود‌، بیماری‌های ارثی است و یکی از این بیماری‌های ارثی سرطان چشم یا رتینوبلاستوماست. ۴۰ درصد این بیماری ارثی و فامیلی است و به‌طور موروثی و غالب از پدر یا مادر به فرزندان می‌رسد. یعنی اگر پدر یا مادری این بیماری را داشته باشند، ۵۰ درصد یا یک‌دوم فرزندانشان دچار این مشکل خواهند شد و به همین ترتیب نسل‌های بعدی هم گرفتار خواهند شد، بنابراین نقش والدین از همین جا اهمیت پیدا می‌کند. یعنی زن و مرد باید قبل از ازدواج‌های فامیلی از نظر ژنتیکی بررسی شوند تا هر دو حامل این ژن نباشند. چنانچه فقط یکی از والدین حامل این ژن باشد یا باید سعی کنند که بچه‌دار نشوند یا اگر بچه‌دار شدند قبل از تولد نوزاد و زمانی که نطفه تشکیل شده است، باید از نظر ژنتیکی بررسی شوند تا ببینیم نطفه تشکیل شده دارای عامل تغییرات ژنی سرطان چشم هست یا نه. اگر نطفه از این نظر مشکل‌دار باشد باید از ادامه بارداری جلوگیری کرد.

همچنین بسیاری از بیماری‌های دیگر مانند آب‌مروارید مادرزادی، شب‌کوری‌های مادرزادی که فرد در ابتدا فقط شب‌ها نمی‌بیند و به‌ تدریج نابینا می‌شود و... جزو بیماری‌های ارثی هستند که از والدین به کودکان رسیده و به تدریج کودکان را نابینا می‌کند. بنابراین افرادی که چنین مشکلاتی را در خانواده و فامیل خود دارند به ویژه آنها که ازدواج فامیلی می کنند باید قبل از ازدواج و بارداری مشاوره ژنتیک شوند تا ببینند چه فرمی از اختلالات ژنی را دارند و آیا می‌توانند بچه‌دار شوند یا نه و آینده فرزند چه خواهد شد.

بیماری‌های غیرارثی که باید قبل از بارداری مورد توجه قرار گیرند و درمان شوند چطور؟

یک بیماری بسیار مهم غیرارثی بیماری «توکسوپلاسموز» است که از انگل گربه به وجود می‌آید. بیشتر مردم در طول دوره زندگی‌شان به این انگل آلوده می‌شوند ولی دچار عوارض خیلی مهمی نمی‌شوند. اما اگر خانمی توکسوپلاسموز بگیرد در دوران بارداری دچار عوارض مهمی مانند سقط‌ جنین، عوارض چشمی و مغزی در جنین و حتی نابینایی جنین می‌شود. بنابراین هر خانمی قبل از بارداری باید از این لحاظ بررسی شود که آیا مبتلا به توکسوپلاسموز هست یا نه و اگر مبتلا بود، باید حتما درمان شود. همچنین تمام بیماری‌ها حتی سرماخوردگی‌های شدید می‌تواند روی جنین اثر بگذارد و عوارض مختلفی ایجاد کند. به‌خصوص بیماری‌های مقاربتی که می‌تواند حین زایمان طبیعی چشمان نوزاد را درگیر کند و باعث عفونت و حتی نابینایی شود بنابراین لازم است قبل از بارداری این نوع بیماری‌ها هم درمان شوند.

در دوره نوزادی چه مسایلی باید رعایت شود؟

گاهی نوزادی قبل از موعد مقرر به دنیا می‌آید. مثلا ممکن است جنین در ۷ ماهگی و با وزنی حدود ۵/۱ کیلوگرم یا کمتر به دنیا بیاید. در این صورت نوزاد باید طی ۸ تا ۹ هفتگی پس از تولد توسط چشم‌پزشک مورد معاینه و بررسی قرار بگیرد زیرا اگر نوزادی معاینه و در صورت داشتن مشکل درمان نشود، ممکن است در آینده نابینا شود و آن وقت هیچ درمانی هم نخواهد داشت. در صورتی که اگر نوزاد مشکل و عارضه‌ای داشته باشد و به‌موقع مورد پیگیری و درمان قرار بگیرد درمان بسیار ساده و آسان خواهد بود و می‌توان از نابینایی او جلوگیری کرد. متاسفانه در گذشته توجهی به این مشکل نمی‌شد و بسیاری از نوزادانی که زود به دنیا می‌آمدند نابینا می‌شدند ولی امروزه اطلاعات لازم به والدین داده و درمان این نوزادان در چند مرکز مهم انجام می‌شود. بنابراین توصیه می‌کنم وقتی نوزادی به دنیا می‌آید، پدر و مادر به چشمان فرزندشان نگاه کنند. حتما لازم نیست پزشک این کار را انجام دهد. تشخیص آب‌مروارید مادرزادی کار سختی نیست زیرا در این بیماری مردمک چشم که همیشه سیاهرنگ است سفید دیده می‌شود. با دیدن همین علامت ساده باید هر چه سریع‌تر نوزاد را نزد چشم‌پزشک برد تا اقدامات درمانی انجام شود و دیدش را از دست ندهد.

طی دوران کودکی والدین باید چه نکاتی را مدنظر داشته باشند؟

علت دیگر نابینایی در کودکان سهل‌انگاری والدین در دوره‌های مختلف کودکی است. مثلا کودکی که دچار تنبلی و انحراف چشم است، حتما باید توسط والدین پیگیری شود. تنبلی چشم هم جزو موارد ارثی است و اگر پدر و مادری خود تنبلی چشم داشته‌اند ممکن است آن را به فرزندشان منتقل کنند. درمان تنبلی و انحراف چشم در سنین بالاتر بسیار مشکل می‌شود و درمان نکردن آن ممکن است به نابینایی منجر شود. بنابراین همه والدین باید معاینه‌های دوره‌ای چشم کودکانشان را در همان دوران جدی بگیرند و در صورت تشخیص تنبلی چشم پیگیر درمان آن باشند.

عامل دیگر نابینایی چشم در بسیاری از کودکان استفاده آنها از اسباب‌بازی‌های خطرناک و در دسترس بودن وسایل نوک‌تیز مانند مداد، خودکار و... است. برخورد این وسایل به چشم باعث ایجاد عوارض شدیدی در چشم می‌شود که ممکن است به نابینایی‌ منجر شود. برخی والدین فرزندانشان را در ننو یا گهواره قرار می‌دهند و آن را به شدت حرکت می‌دهند یا کودک را بالا و پایین می‌اندازد و... همه اینها ممکن است کودک را دچار ضربه مغزی، خونریزی مغزی، عوارض چشمی و... کند.

در این خصوص چه توصیه‌ای به والدین دارید؟

به همه والدین توصیه می‌کنم وقتی ضربه‌ای به چشم کودکشان وارد شد، حتما به چشم‌پزشک مراجعه کنند زیرا شدت ضربه مشخص نیست بنابراین لازم است چشم‌پزشک چشم را معاینه کند و مطمئن شود خونریزی نکرده، بافتی پاره نشده، شبکیه کنده نشده باشد و...

گاهی برخی والدین از داروهای خانگی برای درمان مشکلات چشمی فرزندانشان استفاده می‌کنند مثل استفاده از چای برای شستشوی چشمی که قی کرده است. آیا این کارها می‌تواند خطرناک باشد؟

چای یک ماده ضدعفونی‌کننده است و استفاده از آن برای شستشوی چشم مضر نیست اما استفاده از بسیاری مواد دیگر می‌تواند برای چشم خطرناک باشد مثلا برخی افراد آب لیموترش یا عسل یا داروهای عجیب و غریبی که مصرف آنها زیاد دیده می‌شود در چشم‌های خود یا فرزندانشان می‌ریزند. استفاده از این مواد می‌تواند برای چشم‌ها خطرناک باشد.

یکی از مشکلاتی که گفته می‌شود می‌تواند باعث نابینایی کودکان شود کمبود ویتامین A است. آیا ما چنین مشکلی را در ایران داریم؟

کمبود ویتامین A در ایران بسیار کم باعث نابینایی شده است زیرا ایران از نظر وجود میوه‌ها و سبزی‌ها دچار کمبود نیست ضمن اینکه ویتامین A جزو مکمل‌هایی است که از دوره نوزادی به کودکان داده می‌شود.

سطح سلامت محیط زندگی و رعایت نظافت و بهداشت چه تاثیری در نابینایی کودکان خواهد داشت؟

قطعا محیط آلوده می‌تواند بیماری‌های عفونی و به‌خصوص عفونت‌های چشمی مختلفی برای افراد ایجاد کند. عفونت چشم که می‌تواند ناشی از تماس دستان کثیف و آلوده با چشم‌ها باشد مشکلات زیادی برای چشم ایجاد می‌کند و والدین باید مراقب محل بازی و زندگی کودکان و تماس آنها با اشیای مختلف باشند و در نظافت و بهداشت به‌خصوص دست‌هایشان بکوشند.